ЭЛЕМЕНТХОИ КИМИЁВЙ (Химияви)

Мачмуъи атомхои якхела иборат аз элементи кимиёвй мебошад.

Хама атомхои сулфур, ки дар Табиат ба назар мерасанд, иборат аз элементи сул- фур, атомхои кислород – элементи кислород мебошанд. Пас, бо вожаи «элемент» хамаи атомхои якхеларо ифода мекунанд. Тавассути вожаи «атом» бошад хиссачаи хурди элементро ифода менамоянд.

Баъзе аз элементной кимиёвй, чун кургошим, рух, тилло, калъаги, мис, сулфур, арсен (маргимуш) хануз дар замонхои кадим кашф гардида, аз тарафи халкиятхои гуногун мавриди истифода карор гирифтаанд.

Замени кашфи охану симоб ба хазораи б-2-и пеш аз милод рост меояд. Дар нимаи аввали асри XVII Генри Кавендиш элементи водородро (дар тарчума аз забони юнонй маънии «зояндаи об»-ро дорад).

Номи элементной кимиёвй сабабхои гуногуни пайдоиш доранд. Номи баъзе аз элементно ба чисмхои осмонй бахшида шудаанд. Таври мисол, Теллур – номи лотинии Замин „ Селен – номи юнонии Мон, Уран – номи сайёраи Уран, ПалладийСоли 1771 году К. Шееле элементы кислород (дар тардума аз юнонй «тавлидкунандаи кислота»-ро дорад) кашф гардид. Кислород хангоми тачрибахои Пристли дар соли 1774 дудо гардида буд. Соли 1772 Д. Рутенфорд ва К. Шееле азотро (дар тардума аз юнонй маънии «бехаёт», «безиндагй»-ро дорад ) кашф карданд.

• номи астероиды Паллада, Тсерий -номи астероиды Тсерера мебошад. Барой баъзе элементно олимон номи кишвархои худро гузошгаанд. Таври мисол, элемент Галлий
• аз номи кадимаи Фаронса, элемент Скандий – аз номи Скандинавия, Германий – аз номи Германия, Европий – от номи китъаи Европа, Эрбий – аз номи мавзеъи Ит- терби, Лютетсий – аз номи кадимаи шахри Париж, Гафний – аз номи кадимаи шахри Копенгаген, Рутений – аз номи лотинии Россия гирифта шудаанд.

Баъзе аз хосиятхои элементно номи онноро муайян кардаанд. Таври мисол, пла­тина маънии «монанд ба нукра», барий – вазнин, фтор – тахрибкунанда, аргон – танбалу конил, криптон – пиннон, неон – нав, ксенон – махсусро ифода мекунанд.

Аз замоннои кадим то ба миёнахои асри XIX 63 элемент кашф гардида буд. Бисёр олимон кушиш кар­даанд, то ин элементхоро аз руйи хосияташон чо ба чо кунанд. Вале ин бори нахуст ба профессори Донишгохи Петербург Дмитрий Иванович Менделеев муяссар гар­дид. Дар бораи ичро шудани ин кор Д.И. Менделеев чунин навишта буд:

«Гайриихтиёр андешае дар ин бора пайдо шуд, ки байни вазн ва хосиятхои кимиёвй бояд робитае мавчуд бошад. Азбаски вазни моддахо, харчанд мутлак набуда, балки нисбист, таври ниной дар шакли атомхо ифода меёбанд, пас бояд мутобикати вазифавии бай­ни хусусиятнои инфиродии элементно ва вазни атомии онхо дустуду гардад. Ягон чизро бояд медустем, лоакал замбуругноро ва ягон навъ вобастагиро. Мушохида карда, онро месандидам. Рохи дигар набуд. Хамин тавр, ман элементхоро бо вазнхои атомияшон ва хосиятхои асливу решавияшон дар карточками алохида навишта, элементхои монанд ва вазнхои атомии ба хамдигар наздикро навишта, ба тартиб даровардам. Аз ин зуд хулоса баровардам, ки хосияти элементхо аз вобастагии давравии вазни атомии онхо карор доранд. Бо вучуди он ки ман дар бисёр норушанихо шак меовардам, ягон дакика бо умумияти хулосаи баровардаам шак надоштам. Зеро имконе барои рох додан ба тасодуф набуд».

Таблисае тахти унвони «Системаи давравии элементхо» аз чониби Д.И.Менделеев дар нашри якуми китоби дарсии у тахти унвони « Асоснои кимиё» (соли 1871) чоп туда буд. Дар он бисёр чойхои холй мавдуд буданд. Он замон чунин элементхое, аз кабили галлий, скандий ва германий хануз кашф нашуда буданд. Дар тоблу дойное барои чунин элементной кимиёвй, чун марганетс, йод, теллури, тсезий, барий, тан­
тал, ки хануз кашф нашуда буданд, гузошта шуда буданд. Ба бисёр чойхои холи (байни элементхри барий ва тантал) элементной нодири замини мувофик меомаданд. Бисёре аз элементное, ки каблан аз чониби Д.И. Менделеев пешгуи шуда буданд, дар табиат пайдо гардиданд.

Дар ноли нозир 114 элемент маълум гардидаанд. Баъзе аз онио ба номи олимон бахшида шудаанд.Таври мисол, кюрий – бахшида ба Мария ва Пьер Кюри (соли 1944), эйнштейний – ба шарафи Альберт Эйнштейн (соли 1953 ), менделеевий – ба шарафи Дмитрий Иванович Менделеев (соли 1955 ) номгузорй шудаанд.

Ф Супориш. Параграфро як бори дигар бинонед ва ба номно ва аломатхои кимиёвии элементно, ки дар тоблуи 7 нишон дода шудаанд, таваччух бикунед. Картачахо карда, дар он номхои элементной кимиёвиро ва аломатнои ифодакунандаи онноро тавре дар тоблу даст, бинависед.

Агар бароятон чолиб бошад, дар бораи элементной бокимонда аз муаллиматон би- пурсед.

Пурсишхо

Элемента кимиёвй чист?

1. Чунин элементноро, аз кабили кислород ва азот кй кашф кардааст?
2. Элементной кимиёвиеро ном баред, ки ба номи чисмдои осмонй номгузорй шудаанд.
3. Тоблуи «Системаи даврии элементноро кй кашф кардааст»?