ЭЛЕМЕНТҲОИ КИМИЁВЙ (Химиявӣ)

Маҷмуъи атомҳои якхела иборат аз элементи кимиёвй мебошад.

Ҳама атомҳои сулфур, ки дар Табиат ба назар мерасанд, иборат аз элементи сул- фур, атомҳои кислород – элементи кислород мебошанд. Пас, бо вожаи «элемент» ҳамаи атомҳои якхеларо ифода мекунанд. Тавассути вожаи «атом» бошад ҳиссачаи хурди элементро ифода менамоянд.

Баъзе аз элементной кимиёвй, чун қурғошим, руҳ, тилло, қалъагӣ, мис, сулфур, арсен (маргимуш) ҳанӯз дар замонҳои қадим кашф гардида, аз тарафи ҳалқиятҳои гуногун мавриди истифода қарор гирифтаанд.

Замени кашфи оҳану симоб ба ҳазораи б-2-и пеш аз милод рост меояд. Дар нимаи аввали асри XVII Генри Кавендиш элементи водородро (дар тарҷума аз забони юнонй маънии «зояндаи об»-ро дорад).

Номи элементной кимиёвй сабабҳои гуногуни пайдоиш доранд. Номи баъзе аз элементно ба ҷисмҳои осмонй бахшида шудаанд. Таври мисол, Теллур – номи лотинии Замин „ Селен – номи юнонии Мон, Уран – номи сайёраи Уран, ПалладийСоли 1771 году К. Шееле элементы кислород (дар тардума аз юнонй «тавлидкунандаи кислота»-ро дорад) кашф гардид. Кислород ҳангоми таҷрибаҳои Пристли дар соли 1774 дудо гардида буд. Соли 1772 Д. Рутенфорд ва К. Шееле азотро (дар тардума аз юнонй маънии «беҳаёт», «безиндагй»-ро дорад ) кашф карданд.

• номи астероиды Паллада, Тсерий -номи астероиды Тсерера мебошад. Барой баъзе элементно олимон номи кишварҳои худро гузошгаанд. Таври мисол, элемент Галлий
• аз номи қадимаи Фаронса, элемент Скандий – аз номи Скандинавия, Германий – аз номи Германия, Европий – от номи қитъаи Европа, Эрбий – аз номи мавзеъи Ит- терби, Лютетсий – аз номи қадимаи шаҳри Париж, Гафний – аз номи кадимаи шаҳри Копенгаген, Рутений – аз номи лотинии Россия гирифта шудаанд.

Баъзе аз хосиятҳои элементно номи онноро муайян кардаанд. Таври мисол, пла­тина маънии «монанд ба нукра», барий – вазнин, фтор – тахрибкунанда, аргон – танбалу конил, криптон – пиннон, неон – нав, ксенон – махсусро ифода мекунанд.

Аз замоннои кадим то ба миёнахои асри XIX 63 элемент кашф гардида буд. Бисёр олимон кӯшиш кар­даанд, то ин элементҳоро аз рӯйи хосияташон ҷо ба ҷо кунанд. Вале ин бори нахуст ба профессори Донишгоҳи Петербург Дмитрий Иванович Менделеев муяссар гар­дид. Дар бораи иҷро шудани ин кор Д.И. Менделеев чунин навишта буд:

«Ғайриихтиёр андешае дар ин бора пайдо шуд, ки байни вазн ва хосиятҳои кимиёвй бояд робитае мавҷуд бошад. Азбаски вазни моддаҳо, ҳарчанд мутлақ набуда, балки нисбист, таври ниной дар шакли атомҳо ифода меёбанд, пас бояд мутобиқати вазифавии бай­ни хусусиятнои инфиродии элементно ва вазни атомии онҳо дустудӯ гардад. Ягон чизро бояд медустем, лоақал замбӯруғноро ва ягон навъ вобастагиро. Мушоҳида карда, онро месандидам. Роҳи дигар набуд. Ҳамин тавр, ман элементҳоро бо вазнҳои атомияшон ва хосиятҳои асливу решавияшон дар карточками алоҳида навишта, элементҳои монанд ва вазнҳои атомии ба ҳамдигар наздикро навишта, ба тартиб даровардам. Аз ин зуд хулоса баровардам, ки хосияти элементҳо аз вобастагии давравии вазни атомии онҳо қарор доранд. Бо вуҷуди он ки ман дар бисёр норӯшаниҳо шак меовардам, ягон дақиқа бо умумияти хулосаи баровардаам шак надоштам. Зеро имконе барои роҳ додан ба тасодуф набуд».

Таблисае таҳти унвони «Системаи давравии элементҳо» аз ҷониби Д.И.Менделеев дар нашри якуми китоби дарсии ӯ таҳти унвони « Асоснои кимиё» (соли 1871) чоп туда буд. Дар он бисёр ҷойҳои холй мавдуд буданд. Он замон чунин элементҳое, аз қабили галлий, скандий ва германий ҳанӯз кашф нашуда буданд. Дар тоблу дойное барои чунин элементной кимиёвй, чун марганетс, йод, теллури, тсезий, барий, тан­
тал, ки ҳанӯз кашф нашуда буданд, гузошта шуда буданд. Ба бисёр ҷойҳои холи (байни элементхри барий ва тантал) элементной нодири заминӣ мувофиқ меомаданд. Бисёре аз элементное, ки қаблан аз ҷониби Д.И. Менделеев пешгӯӣ шуда буданд, дар табиат пайдо гардиданд.

Дар ноли нозир 114 элемент маълум гардидаанд. Баъзе аз онио ба номи олимон бахшида шудаанд.Таври мисол, кюрий – бахшида ба Мария ва Пьер Кюри (соли 1944), эйнштейний – ба шарафи Альберт Эйнштейн (соли 1953 ), менделеевий – ба шарафи Дмитрий Иванович Менделеев (соли 1955 ) номгузорй шудаанд.

Ф Супориш. Параграфро як бори дигар бинонед ва ба номно ва аломатҳои кимиёвии элементно, ки дар тоблуи 7 нишон дода шудаанд, таваҷҷуҳ бикунед. Картачаҳо карда, дар он номҳои элементной кимиёвиро ва аломатнои ифодакунандаи онноро тавре дар тоблу даст, бинависед.

Агар бароятон ҷолиб бошад, дар бораи элементной боқимонда аз муаллиматон би- пурсед.

Пурсишҳо

Элемента кимиёвй чист?

1. Чунин элементноро, аз қабили кислород ва азот кй кашф кардааст?
2. Элементной кимиёвиеро ном баред, ки ба номи ҷисмдои осмонй номгузорй шудаанд.
3. Тоблуи «Системаи даврии элементноро кй кашф кардааст»?