Главная / Маданият ва санъат / Достони «Лайлӣ ва Маҷнун» ва мазмуни мухтасари он

Достони «Лайлӣ ва Маҷнун» ва мазмуни мухтасари он

Дар эҷодиёти Шоҳин достони «Лайлӣ ва Маҷнун» аз чанд ҷиҳат муҳим ва арзишманд аст. Аз як тараф, пазируфтани суннати адабӣ ва иртиботи ӯ ба эҷодиёти пешиниён муайян карда шавад, аз тарафи дигар, саҳму ҳиссаи Шоҳин дар эҷоди маснавиҳои ишқӣ-лирикӣ маълум мегардад. Инчунин барои донистани пояи шоирӣ ва ҳунари эҷодии шоир низ достони мазкур дорои аҳамият мебошад.

Лайлӣ ва Маҷнун

Агар сабаби таълифи достон тақозои замон бошад, баҳонаи эҷоди достон мусибати оилавӣ-вафоти завҷаи шоир аст. Чунончи:

Ай дидаи дудмони[1] исмат[2],

Навбоваи[3] бӯстони исмат.

Ай хонаи сад ҳазор нозам

В-эй пардаи сад ҳазор розам.

Ай хуфта миёни хоку хора,

Чуста зи канори ман канора…

Шамсуддин Шоҳин достони «Лайлӣ ва Маҷнун»-ро соли 1305ҳ. (1888м.) барои хотираи поки ҳамсари худро пос доштан дар тӯли як моҳ эҷод кардааст.

Оид ба мӯҳлати таълиф, санаи эҷод ва писанди умум гардидани он мегӯяд:

Сад шукр, ки шуд пазира[4] ин ганҷ,

Дар соли ҳазору сесаду панҷ.

Дар муддати як маҳ андаке кам,

Ин ҳисни[5] рафеъ[6] гашт маҳкам.

Миқдори абёти асар беш аз 2242 байт буда, дар таърихи адабиёт яке аз асарҳои басо ҷолиб ба мавзӯи анъанавист.

То Низомӣ ишораҳои шоирон ба қаҳрамонҳои марказии он – Лайлӣ, Маҷнун дар ашъори шоирон хеле зиёд аст. Низомӣ аввалин касест, ки ин қиссаро ба шакли достон даровардааст. Пас аз ӯ Хусрави Деҳлавӣ, Хоҷӯи Кирмонӣ, Абдурраҳмони Ҷомӣ ва дигарон чунин достон навиштаанд. Достон аз фаслҳои суннатӣ оғоз ёфта, сонӣ марсия дар вафоти завҷааш, зерфаслҳои насиҳат ба фарзанд ва сабаби назми китоб меояд. Баъд аз ин ҳама асли достон шурӯъ мешавад.

Яке аз сарватмандони араб Саиди Омирӣ бефарзанд буд. Пас аз назру ниёз дар роҳи Худо соҳиби писар мешавад, ки ӯро Қайс ном мениҳанд. Қайсро пас аз чанд сол ба мактаб медиҳанд. Дар мактаб духтаре бо номи Лайлӣ ҳамсабақи Қайс буд. Лайлӣ духтари сардори қабилаи Наҷд мебошад. Қайс Лайлиро дӯст медорад. Ин овоза дар ҳар ду қабила паҳн мешавад:

Моҳе, ки ниҳода даври айём,

Аз нисбати зулф Лайлиаш ном.

Чун номи худаш зи тура донист,

Озодию дигараш равонист.

Акнун, ки маҳе бад-он тамоме,

З-он тура кашад сиёҳноме.

Чун Қайс сафедном гардад

В-он сайд буруни дом гардад.

Чун кори хирад тамом кардаш,

Маҷнуни замона ном кардам.

Алқисса ба ҳам асир гаштанд,

Омеза чу шаҳду шир гаштанд.

Маҷнун рақами камол мешуст,

Лайлӣ варақи хаёл меҷуст.

Падари Лайлӣ пас аз шунидани овозаи ишқи онҳо Лайлиро аз мактаб мегирад. Қайс худ мактабро тарк намуда, ба кӯҳу биёбон меравад. Аз ин рӯ, мардум ӯро Маҷнун ном мениҳанд. Саиди Омирӣ ба ҷустуҷӯи писараш баромада ӯро пайдо мекунад. Ба Қайс қавл медиҳад, ки онҳоро ба мақсад хоҳад расонид. Қайсро ба хона меорад ва Лайлиро хостгорӣ мекунанд. Вале падари Лайлӣ Маҷнунро девона мегӯяд ва таклифи хостгориро рад мекунад. Маҷнун боз ба кӯҳ меравад. Падараш боз ӯро пайдо карда ба Каъба мебарад. Ҳангоми иҷраи маносики ҳаҷ Маҷнун пуршӯр гардидани ишқи Лайлиро илтиҷо менамояд. Солори қабилаи Омирӣ – Навфал бо Маҷнун шинос шуда, ба ӯ қавл медиҳад, ки ӯро ба муродаш хоҳад расонид. Навфал воқеан Лайлиро барои Қайс хостгорӣ мекунад, вале падари Лайлӣ ҷавоби рад медиҳад. Навфал ба қабилаи Наҷд ҳуҷум мекунад. Қабилаи Наҷд шикаст меёбад. Падари Лайлӣ мехоҳад духтарашро нобуд созад, то ин ки асир наафтад. Маҷнун хоҳиш менамояд, ки ҷанг бас карда шавад. Навфал ҷангро бас карда ба падари Маҷнун ваъда медиҳад, ки духтари зебое дорад ва агар хоҳанд, ӯро ба Маҷнун медиҳад. Бо розигии тарафайн тӯй мешавад ва Маҷнун аз ҷамоли маҳбубааш хело шод мешавад. Лайлӣ ин хабарро шунида таввасути нома ба Маҷнун ва чунин сурат гирифтани ҳолат гилаҳо мекунад. Маҷнун сабабгори ҳамаи нокомиҳо Лайлиро дониста, завҷаи худро ситоиш менамояд. Аз баъзе ишораҳои Маҷнун дар мактуби ҷавобӣ Лайлӣ хеле мутаассир мешавад. Лайлӣ бовар мекунад, ки Маҷнун ҳанӯз ҳам содиқ аст ва ӯро дӯст медорад. Бинобар он Лайлӣ дар номаи ҷавобиаш аз Маҷнун узр мехоҳад. Ин узрхоҳӣ ба Маҷнун таъсири сахт расонида, арӯсро ба ҳоли худ мегузорад ва боз роҳи кӯҳу саҳроро пеш мегирад.

Саиди Омирӣ боз ба ҷустуҷӯи Маҷнун рафта, ӯро меёбад ва панд медиҳад, вале ин кораш чандон натиҷа намедиҳад. Падари Маҷнун мактуби қалбакие навишта ба Лайлӣ меорад. Ӯ аз ғами писари худ вафот мекунад. Маҷнун ба мазори падар омада зор – зор мегиряд. Лайлӣ низ барои тасаллии Маҷнун ба хонаи онҳо меояд, вале дар роҳ Ибни Салом ӯро дида ошиқ мешавад. Ибни Салом ба хонаи онҳо хостгор мефиристад. Онҳо тӯй мешаванд. Маҷнун ин воқеаро шунида, Лайлиро накӯҳиш мекунад ва Лайлӣ устувор будани худро таъкид менамояд. Дар ин айём модари Маҷнун вафот мекунад. Лайлӣ барои тассалӣ додани дили Маҷнун ба назди ӯ меояд. Онҳо ба ҳам дидор дида хеле хуб сӯҳбат мекунанд. Лайлӣ аз Маҷнун ҷудо шуда аз ғаму дарди Маҷнун вафот мекунад. Зайди араб, ки қосиди онҳо буд, ин хабарро ба Маҷнун мерасонад. Маҷнун ҳангоми дафн ба қабри Лайлӣ даромада, ӯро оғӯш намуда ҷон медиҳад. Бо ҳамин достон ба охир мерасад.

 

Таҳлили образҳои Достон.

Дар достони «Лайлӣ ва Маҷнун»-и Шоҳин мисли дигар достонҳо образҳои доимӣ ва лаҳзагӣ, мусбат ва манфӣ амал мекунанд. Дар асар образҳои марказӣ: Лайлӣ, Маҷнун волидайни онҳо ва махсусан, падарони онҳо, қосид мебошанд. Образҳои мусбати достон: Маҷнун, Лайлӣ, падару модари Маҷнун, Навфал ва лашкариёни ӯ, духтари Навфал, қосид, устодону ҳамсабақҳо мебошанд. Образҳои манфии асар: падару модари Лайлӣ, Ибни Салом, сардори қабилаи Наҷд ва ҷонибдорони онҳоянд.

Ибни Салом, Навфал ва ҷонибдорони онҳо образҳои машҳур, вале лаҳзагианд, ки дар лаҳзаҳои ҳалкунандаи хатти сужет иштирок намуда, воқеаро басо мураккабу тезутунд менамоянд.

Маҷнун ҳамчун образи асосӣ ва ҳалкунанда дар достони Шоҳин хеле фаъол аст. Ҳатто ӯ духтари Навфалро дӯст медорад ва қариб ки баробари бо ӯ хонадор шудан, аз зиндагӣ қонеъ шавад. Ӯро номаи Лайлӣ ба шӯр меорад. Аз ин рӯ, Лайлӣ дар муҳаббат устувортар аст. Зеро пас аз тӯй ҳам аз Ибни Салом дурӣ меҷӯяд ва устуворию садоқати ӯ дар ишқ зоҳир мешавад. Ӯ талаби дигар ё норизоии дигареро аз ягон ҷиҳат ҳатто тасаввур ҳам намекунад. Дар достони мазкур образҳои падари Лайлӣ ва падари Маҷнун ҳалкунанда мебошанд. Онҳо хеле фаъоланд. Танҳо фарқ дар он аст, ки яке аз рӯи хоҳиши фарзанд амал мекунад (падари Маҷнун), дигаре тамоман муқобил (падари Лайлӣ).

Достони «Лайлӣ ва Маҷнун»-и Шоҳин ва муносибати он бо баъзе
Достонҳои ҳамноми гузаштагонаш.

Дар таърихи адабиёт, ба қавле 147 кас дар ин мавзӯъ асар навиштаанд, ки ҳамаи онҳо дар пайравии Низомист. Аввалин касе, ки ба Низомӣ ҷавобия гуфтааст, Хусрави Деҳлавист. Аз ин рӯ, бо асарҳои ин ду тан эҷодкор такя намудан бисёр қонуниятҳои адабиро муайян ҳам месозад. Маълум аст, ки унвони асарҳо ва сужети онҳо дар маҷмӯъ як аст. Фарқият дар лаҳзаҳои ҷудогонаи хатти сужет мебошад. Зеро ба ин мумкин нест. Аз ин ҷост, ки Шоҳин мегӯяд:

То кай ба саманд медиҳӣ дав,

К-он ҳарфи Низомӣ асту Хусрав.

Он сони вай аст, ту зи худ гӯй,

Гард аз рухи худ ба оби худ шӯй.

З-ин бехирадӣ бувад фузунтар,

Гар ҷой равӣ ба пои дигар.

Албатта, Шамсуддин Шоҳин ҳангоми эҷоди асар таҷрибаи хуби эҷодӣ дошт. Аз ин ҷост, ки қонуниятҳои ҷавобияро риоя кардааст. Бо вуҷуди он шоир барои ҷолибияти асари хеш, барои фардияти эҷодиёти худ дар хатти сужети достон ва афзалияти образҳо баъзе ҷузъиёти ҳалкунандаро илова намудааст. Аз ҷумла, лаҳзаи ба саҳро рафтани Маҷнун ва раҳо кардани ӯ оҳувонро аз банди сайёд, озод намудани Маҷнун гавазнро аз дом, Маҷнунро ба қабилаи Лайлӣ бурдани пиразан ва ғайра, ки дар достони «Лайлӣ ва Маҷнун»-и Низомӣ дида мешаванд, дар достони Шоҳин сарфи назар шудаанд. Шоҳин ҳатто дар зиндагиномаи қаҳрамони марказӣ – Маҷнун лаҳзаи ҳалкунандаи дигарро илова мекунад. Ин лаҳзаи нав хонадоршавии Маҷнун ба духтари Навфал мебошад. Инчунин, лаҳзаҳои дигари нодир: вафоти падару модари Маҷнун, ба хонаи Лайлӣ овардани Маҷнун лаҳзаҳоеанд, ки на танҳо дар достони Низомӣ, балки дар достонҳои Амир Хусрав, Ҷомӣ, Ҳилолӣ ва дигарон дида намешавад.

Сабабҳои тавофути лаҳзаҳои ҷудогона дар мақсади адибон ва усули пешгирифтаи онҳо низ ҳаст. Низомӣ дар асараш ба тасвирҳои психологӣ ва рӯҳии образҳои Лайлӣ ва Маҷнун бештар таваҷҷӯҳ кардааст. Аз ин рӯ, тасвирҳои ӯ нисбатан тафсил меёбанд, ҷузъиёти бадеӣ ва баёни ҳолату рӯҳия дар асари Низомӣ муфассалтар сурат мегирад. Дар асари Шоҳин бошад, ҳадафи эҷодкор нишон додани лаҳзаи фоҷеавии ишқи Лайлӣ ва Маҷнун буд. Шоҳин нисбат ба тасвирҳои психологӣ бештар ба воқеияти ҳаётӣ таваҷҷӯҳ зоҳир менамояд. Албатта, ин ҳолатҳо бесабаб набуд. Ӯ пайваста дар рикоби амир буд. Завҷааш аз олами фонӣ барвақт сафар кард. Тарбияи тифли навзод ва ғайра Шоҳинро водор намуда буданд, ки ҷанбаъҳои воқеияти тасвирро бештар пурқувват бисозад. Яъне Шоҳин ба нақши замону муҳит ва шароиту ҳолати воқеӣ бештар таваҷҷӯҳ зоҳир менамояд. Саволе пеш меояд, ки воқеиятҳои тасвир дар кадом лаҳзаҳо бештар ба назар мерасанд? Барои намуна метавон ишора намуд, ки Лайлӣ ва Маҷнунро бо зӯрӣ аз ҳам ҷудо мекунанд, Лайлиро ба каси дигар медиҳанд, Маҷнунро низ маҷбуран бо духтари Навфал хонадор мекунанд. Онҳо дар муқобили ноадолатиҳо ҳеҷ коре карда наметавонанд. Инҳоро метавон лаҳзаҳои шарҳиҳолии худи Шоҳин гуфт. Амир ғайри хоҳиши Шоҳин мақсадҳои худро дар ҷои аввал мегузошт. Вазъияти шоирро комилан сарфи назар мекард ва ғайра.

Аз ин ҷост, ки мавзӯи достони Шоҳин суннатӣ бошад ҳам, лаҳзаҳои фаровони ҳалкунандаи воқеӣ, ҳаётӣ ва шарҳиҳолӣ дорад, ки марбут ба эҷодкори достон – Шамсуддин Шоҳин мебошад. Ба ин восита Шоҳин ба масъалаҳои сиёсию иҷтимоии замон, нақши адлу адолат, муносибати шоиру шоҳро низ то ба ҳадде дар асари худ ҷой додааст. Аз ин рӯ, достони Шамсуддин Шоҳин арзиши адабӣ – бадеӣ ва ҳаётӣ- воқеӣ низ дорад.

[1]     Дудмон – хонадон; қабила.

[2]     Исмат- покдомонӣ, бегуноҳӣ.

[3]     Навбова- тӯҳфа.

[4]     Пазира – қабул.

[5]     Ҳисн – қалъа.

[6]     Рафеъ – баланд.

Инчунин кобед

Хушбахт Ҳакимов

Ҳакимов Хушбахт – тарҷумаи ҳол, сурат, видео ва мусиқӣ MP3

Хушбахт Ҳакимов овозхон – сарояндаи тоҷик аст, ки таронаҳояшро дар бораи Ватан, Модар ва дар …