Оилаи тугмачагулхо

Тугмачагулхо, ки бо ибораи дигар онхоро хайригулхо хам меноманд, 1600 хелро дарбар мегиранд. Онхо асосан растанихои минтакахои тропики ва субтропики буда, микдори ками хелхояшон дар мамлакатхои иклимашон муътадил нашъунамо мекунанд. Тугмачагулхо растанихои яксола, бисёрсола буда, баъзан шаклхои буттаги ва дарахтиашон низ вомехуранд.

Поя ва навдахои тугмачагулхо аз берун бо муякчахои ситорашакл пушида мебошанд. Дар онхо моддахои захрнок ва алкалоидхо дида намешаванд.

Чойгиршавии барг дар пояю навда ба таври навбати мебошад. Пахнаки барг панчашакл ё панчашакли чукур буридашуда мебошад.

Гулхо яктоги дар багали барг ё дар баъзе холатхо дар хушагули нуги чойгир мебошанд. Гулпуши дучанда аз 5 косабарги бо хам часпида ва 5 гулбарги озод иборат аст. Дар баъзе намояндагони алохидаи ин оила, бар замми косабарг, боз зеркосабарг низ дида мешавад. Микдори гардбаргхо бисёр буда, онхо дар асоси гулбаргхо бо хам часпидаанд. Тухмдон аз се ё бисёр мевабаргхо иборат аст. Сутуичаи гардгирак якто ё бисёр аст. Меваи тугмачагулхо хушки гузамонанд ё чормагзаки яктухмдор мебошад.

Ба ин оила бисёр растанихои киматбахои техники ва равганди- ханда мансубанд.

Пахта асосан растании буттаги ё дарахти бисёрсола буда, дар шароити Точикистон хамчун растании яксола парвариш карда ме- шавад.

Гули пахта аз панч гулбарги озоди ранги зарддошта иборат буда, растании худгардолудшаванда хисоб шавад хам, метавонад тавассути хашарот низ гардолуд шавад. Ба ин мавчудияти шахддонхо дар гул гувохи медиханд. Аз ин ру, пахта растании хуби асаловар мебошад.

Меваи пахта гузаи се ё паичлонаги асг. Тухмашои бисёр аст. Тухмхо бо наххои дарози аз як хучайра иборатбуда пушида шудаанд (дар як тухм то 7 хазор нах дида мешавад). Дарозии хар як нах такрибан аз 40 то 50-60 мм мерасад.

Дар микёси чахон пах- та растании нахдихандаи асоси ба хисоб меравад. Вай такрибан 75%-и нахи барои саноати бофандаги бехад зарурро медихад. Аз тухми пахта равган истехсол меку.нанд. Аз гулбаргхои гули пахта ранг хосил кардан мумкин аст. Кунчора ва пучоки чигити пахтаро хамчун хуроки чорво истифода мебаранд.

Дар назди истикомат- гоххо, канори роххо, киштзору богхо, дар бай- ни зироатхои кишоварзи хамчун алафи бегона рас- тании гулаш сафеду мева- аш тугмачамонанд во- мехурад, ки онро тугмача- гул ё мубофак меноманд.

Тугмачагул растании як-ду ва бисёрсола буда, дар Точикис- тон 8 намуди он меруяд. Аксари ин намудхо кариб дар хамаи нохияхои чумхуриамон вомехуранд.

Баъзе намудхои тугмачагулро хамчун растании сабзавоти барои тайёр кардани самбусаи алафи ва харгуна хуришхо истифода мебаранд. Дар тибби халки онро барои табобати касалихои гуногун истифода мебаранд. Инчунин, хамаи намудхои тугмачагул хосияти асаловари доранд ва онхо хуроки сергизои чорво ба хисоб мераванд.

Гули хайри растании як-ду ва бисёрсола буда, барги содда, яклухт, панчашакл ва ё пармонанд дорад. Дар гули он, ба чуз 5 косабарг ва 5 гулбарг, боз аз 6 то 9 зеркосабарг дида мешавад. Микдори гардбаргхо бисёр буда, думчаашон 5 – кирра аст.

Гули хайри дорои гулхои калони рангоранг буда, онро хамчун растании ороиши дар хиёбону гулгаштхо, богхои истирохати ва гайрахо парвариш мекунанд. Намудхои худруйи гули хайри дар чангалу маргзорхои субалпи, бодому пистазор ва нишебихои ре- гии куххо ва гайра васеъ пахн шудаанд.

Намудхои гуногуни гули хайри аз якдигарашон аз руи гуногунии ранги гулбаргашон (сафед, бунафш, бунафши бур, сафеди ширчой- монанд), шакли гул ва микдори зеркосабаргашон фарк мекунанд.

Гули хайри ахамияти калон дошта, аз гулбаргхои он ранг хосил мекунанд, ки он барои рангин намудани маводхои хуроки, нушо- кихо ва матоъхо истифода мешавад. Гули хайри растании асаловар буда, реша, мева ва гули онро дар тиб барои муоличаи касалихо истифода мебаранд. Дар таркиби тухми онхо то 20% рав- ган хаст, ки дар сохаи рангубор кимати баланди амали дорад.

Дар байни майдонхои кишти пахта, чуворимакка, юнучка, раста- нихои сабзавоти ва инчунин дар сари роху канори чуйборхо мо бо растании кадаш баланду камшохаронда, ки баргхои калони дилшакл ва гулхои зард дорад, дучор меоем, ки онро мардумони махалли нонфарак меноманд.

Нонфарак гузамеваи зарди сиёхтоб ва тухми гурдашакли хо- кистарранги тира ё сиёхтоб дорад. Нонфарак растании нах ва рав- гандиханда аст. Аз нахи он аргамчин, канаб, ресмон, ришта ва гайра тайёр мекунанд. Пояи хушкшудаи нонфарак то 25% нах ва тухмаш то 16-20% равган дорад. Равгани онро дар корхонахои собунпази ва истехсоли алиф истифода мебаранд.

1. Аломатхои умумии оилаи тугмачагулхоро номбар кунед.
2. Кадом растанихои оилаи тугмачагулхоро медонед?
3. Тугмачагулхо чи ахамият доранд?