Murosa qilishni biling

Kishilik jami tida  shashga mahkum  kansiz, siz xohlaysizmi-yơqmi, baribir har kuni ơnlab turfa xil odamlar bilan tơqnashishga, aloqa ơrnatishga, muloqotga kirishishga, oldi-berdi qilishga tơğri keladi. Ular  xshi va yomon, sofdil va ğirrom, haqiqatgơy va aldamchi, oqil va ahmoq, halim va serğazab, ulfat va ğanim bơlishadi.

Siz kimlargadir  xshilik qilmoqchi bơlasiz, ammo undan dushmanlik kơrasiz. Siz kimdandir ơpkalanib  ribsiz, ammo u sizga kutilmaganda sodiqlik kơrsatadi. Batơlqinzilar haqidagi ilk taassurotlaringiz aldamchi chiqib qoladi: oltin deganingiz jez  kan, muttaham deb ơylaganingiz mutlaqo oliyjanob  kan, yordam kutganingiz aro yơlda tashlab ketadi.

Dunyodagi odamlarning ana shunday turfa xil qilib  ratilganining siz bilan biz bilmaydigan sirlari, ilohiy hikmatlari bor. Vazifa  sa hamma bilan murosa qilish, har bir insonning qalbiga yơl topa olish, yovuzlik qilganga  zgulik bilan javob qaytarishdan iborat.

Mana, ishxonangizda bơlgan majlisda boshliğingiz kutilmaganda he yơq, be yơq, sizni rosa tanqid qildi, deylik. Tơğri, kasbdoshlaringiz davrasida shatơlqinningizga aytilgan tuhmat gaplarni indamay  shitib ơtirish oğir! Izzat-nafsingiz qattiq oğrinadi,  ragingizdagi chandiq  na bittaga kơpa di. Boshliqqa nordongina javob qaytarish qơlingizdan ham kelardi. Lekin bu ham masalaning tơğri echimi  mas, u jimgina  shitib, indamay keta qolmaydi. Baribir  na ơzingizga zarar: bahona topib hayfsan beradi, mukofotingizni qirqadi, ơsishingizni tơxtatib qơ di, yomonlikka olsa ishdan haydashgacha boradi. Bunday holatlarda qanday yơl tutgan matơlqinqul?

Har bir kơrgulikdan hikmat qidiring, har bir fojiadan  xshilik izlang. Bơlib ơtayotgan hodisaga ziyrak kơz bilan boqing: « htimol boshliğimning hozirgi kayfi ti chatoqdir, asabi buzilgandir, balki u vazirlikdan dakki  shitib kelgandir, alamini kimgadir sochishi kerak-ku, axir uning gap  shitishida hammamizning ham «hissamiz» bor-da, rahbar bơlish osonmi, innaykeyin ơzim ham keyingi paytda ishga ancha beparvo bơlib ketdim, balki ơzim bilmagan xatolarim kơpdir» kabi taxmin-mulohazalar bilan ơzingizni ovuting. Bular ham bezovta qalbingizga, qaqshagan asabingizga malham bơlolmasa, unda  nada chuqurroq fikrlashga ơting: «Boshga har na kelsa birovdanmas ơzingdan kơr, taqdirimda bugun dakki  shitish yozilgan bơlgach, istasam ham, istamasam ham albatta unga rơpara bơlish bor, qazoga rozi bơlmaslik oqil kishilarga xos narsa  mas, mayli, bundan keyin topshirilgan ishga bunaqa beparvo bơlmayman».

Shunda hamma narsa ơz joyiga keladi. Boshliq ham ğazabidan tushgan, sizning ham asabingiz joyida, hamkasblar ham vijdon oğriğidan qutilib qolishgan, sizlarni urishtirmoqchi bơlgan «shaytonning bơyni uzilib tushgan».

Ikki baobrơ dơst quda-anda bơlishdi. Ikkovlarining farzandlari ham oilada yolğiz ulğaygan  di. Tabiiyki, katta mansablar  gasi, topish-tutishi  xshi bơlgan ikki birodar dilbandlarini hech narsadan qismay, aytganini muhayyo qilib, pa-palab ơstirishgan. Tơydan besh-olti oy ơtmayoq  ngi oila ahilligiga darz keta boshladi. Kelin-kuyov yoshlikka borib, bơlar-bơlmas ishlardan ğishava chiqara boshlashdi, «dedi-dedi»lar kơpayib ketdi.

Qudalardan yoshi uluği va mansabi kichikroği hayot tajribasiga su ngan holda yoshlarga pand-nasihat qilib, ularni murosaga chorlasa, kelinning otasi  sa ơz mavqe-martabasi va mol-dunyosining haroratiga mast bơlib «qudasiga hali kimligini kơrsatib qơyishi, qizini «xơrlash»lariga yơl qơ  olmasligi» bilan dơq urib, vazi tni battar chigallashtiradi. Hatto «gap uqmas» qudasiga tatơlqinsir kơrsatish uchun uning xonadoniga bir necha bor mahalla oqsoqollarini, dơstlarini boshlab borib, «muhokama qilib» keldi. Kuyovini huzuriga chorlab, tanbeh berdi, qizini ajratib olish bilan qơrqitdi.

Vaholanki, kuyov bechora ichmas, chekmas, buzuq va gunoh ishlar bilan shuğullanmas, bor aybi xotinini yơlga solish, undan itoat kutish  di, xolos. Farzand shirin, ikkovi qudaning xotirjamligi, halovati, faroğatiga rahna etdi. Ơrtada qizarib-bơzarishlar ham bơlib ơtdi. Hatto kelinning oilasidagilar qudalarining janjallashishdan qochayotganini, gap talashishlardan ơzini chetga olayotganini, insoniy andishasini boshqa narsaga yơyishdi: «Aybi borki, ğiring de  olma pti, yơqsa aytmaydimi ichidagi gaplarini, shunchalik qơrqarkansan, ơğlingni yơlga solsang ơlasanmi?».

Katta qudaning sabridan, «indamasligi»dan boshqalarning boshiga ish tushganini kơrib rohatlanadigan ğalamis kimsalar  yrab, gap-ğiybat bozorini qizitdi. Ikki qudaning xonadoni ancha vaqtgacha ğam-alam va ğurbat maskaniga aylandi. Bir-birlariga xusumatlari kuchaydi, ơrtadan parda kơtarildi.

Oradan oylar ơtdi. YOshlar asta-sekin turmush deb atalgan murakkab jarayonning sir-asrorlarini, talab-qoidalarini anglab etishdi, kơzlari ochildi. Bir-biri bilan sinashta bơlib, hayotlari maromiga tushdi. Buning ortidan qudalar ham « rashib» ketishdi. Faqat ơrtada yơq erdan tuğilgan sovuqchilik,  raklarga tushgan darz qoldi. «Vaqt  ng  xshi tabib», deganlariday asta-sekin dil  ralari ham tuzalib ketdi. Hozir ikki xonadon atơlqinzolaridan ahilroq odam dunyoda yơq.

 ndi ơzimizga bitta savol beraylik: mana shu mashmashada katta quda bosiqlik qilmay, murosa yơlini tutmay qudasiga ơxshab qiziqqonlik qilganida, obrơ-mavqe talashganida, nafsoni tini ơylaganida oxiri nima bilan tugar  di? Urush-janjallar avjiga chiqqan, ikkala oiladagilar bir-birlari bilan yovlashgan, asablar taranglashgan, soğliqlar yơqotilgan, haqorat-mushtlashishlar, hatto sudlashishgacha borilgan bơlar  di. Oxiri toqatlar bardosh bera olmay, kelin-kuyov ajrashib ketgan, ơrtada tuğilajak farzand hatto otasini kơrmay etimlikda ulğaygan bơlur  di. Bundan  ndi kimga foyda bơlardi , kimga  sa zarar?!

Odamlar bilan munosabatlarda siz hamisha murosa yơlini tuting, har bir noqulay holatdan chiqib ketish yơlini qidiring, yomonlikni  zgu maqsad sari burib  boring, halimlik va tavozetơlqin kabi xislatlarni namoyish qiling. Kimdir sizga dushmanlik qilsa, siz unga yordamga shaylaning. Kimdir ğiybat qilsa, siz unga muhabbatingizni bildiring. Sơkkanga quchoğingizni oching. Shu yơl bilan siz ularning xusumat qilichlarini sindirasiz, ğazab olovlarini ơchirasiz, qalblaridagi nafrat muzlarini  ritib  borasiz, qazigan chohlarini ơzlariga kơmdirasiz.

Qơshnichilik munosabatlarida ğarazlar, tushunmovchiliklar, mashmashalar, xusumatlar, urish-janjallar ayniqsa kơp uchraydi. Arzimas sabablar, tagi yơq gaplar tufayli kơp qơshnilar bir-biridan arazlab  radi, ğijillashadi, sudlashishgacha borishadi.

Axloqimiz talablariga kơra, qơshnilar bilan  xshi muomalada bơlishimiz, yordam yoki qarz sơrasa berishimiz, kasal bơlsa holidan xabar olishimiz, yơqligida uyi va oilasini himo  qilishimiz, unga zarar yoki qiyinchilik tuğdirmasligimiz kerak. Turkistonning uluğ olimi va jamoat arbobi Alixontơra Soğuniy: «Bugun qơshnimiz ham ovqat e ptimi? Agar ular och qolgan bơlishsa, bugun ovqatimizni ularga berishimiz yoki ularning ovqat topadigan kunlarini kutishimiz kerak», der  kanlar.

Hasan Basriy aytadi: « xshi qơshnichilik qơshniga zarar berishdan tiyilish  mas, balki qơshni tarafidan kelgan zararga sabr qilishdir». Mahmud Qoshğariy  sa: «Chi bơri qơshnichilikka rio  qilib qơshnisini emaydi», degan.

Bir tanishim shunday hiko  qiladi: «Insonchilik  kan, bir kuni ishdan kelsam, uyda yolğiz qolgan farzandlar beparvolik qilib, pastdagi qơshninikiga suv oqizib  borishibdi. Falokat kơlami haqiqatan salmoqli:  qindagina tatơlqinmirdan chiqqan devorlarda suv izi, gilamlar ivigan, shiftning suvoği kơchib tushgan, xonadon sohibasi alamidan nuqul labini tishlaydi. Uning holatini tushundim. Darrov etkazilgan zararning tovonini tơlashga roziligimni bildirdim. Gilamlarini kơplashib tashqariga chiqarib yoydik. Pollardagi suvni birgalashib tozaladik. Xullasi, alamlar tarqadi, munosabatlar iziga tushdi, hanuzgacha oramizdan qil ơtmaydigan ahilmiz. Agar ơshanda osmondan kelib, «Nima bơpti, hammaning boshida ham bor bu kơrgulik, bolalarga aytib qơ man,  ndi suv oqizishmaydi» degan gaplar bilan asabini ơynaganimda ơzimga bir umrli dushman orttirgan bơlardim».

«Qơrquv bilmayin desang, yovuzlik qilma», deydi Qobus. Xotirjam bơlish uchun  sa qơrqmay  shash lozim. Xulosa chiqadiki, xotirjamlik ơzgalarga yovuzlik, yomonlik qilmaslik buloqlaridan suv ichar  kan. Kimdir sizga yomonlik qiladi: yơlingizga axlat tơkadi, tarnovini siznikiga tơğrilab qơ di,  bơlmağur iğvo-fitnalar u shtiradi, ơzgalarga yomonlaydi.

Boshqa birov haqingizdan urib qoladi, molingizni tortib oladi, kơzingizni baqraytirib aldaydi, quruq tuhmat qiladi.  na bittasi  tuğingizga kơz olaytiradi, baxtingizni kơrolmaydi, asabingizni qaqshatadi. Ana shunday razolatlar qarshisida siz ơzingizni qanday tutmoqchisiz? Sizga yomonlik qilayotganlar bilan birma-bir urushib chiqmoqchimisiz? YOki ahmoqliklariga ularning usuli bilan «javob» qaytarmoqchimisiz? Balki ulardan qanday qilib ơch olish rejalarini tuzayotgandirsiz?  htimol bundan tushkunlikka tushib, ơzingizni notavon sanab, qayğuga botgandirsiz, pinhona azob chekayotgandirsiz?

Bularning hammasini murosa chuqurlariga kơmib tashlang, halimlik suvlariga oqizib  boring, oqillik gulxanlarida yondirib  boring. Siz ơsha ğanimlaringizga  zgulik,  xshilik bilan javob qaytaring. Mashaqqatiga elka qơyib  boring. Ơqraysa tabassum qiling. Ğazabini sochsa tavozetơlqin-hurmat kơrsating. Sizni yomonlasa siz uni maqtang. Hatto musht tushirsa, «qơlingiz oğrimadimi» deb kơngil sơrab qơying.

Shunda siz uning qurolini sindirgan, niqobini teshgan, datơlqinvosini yơqqa chiqargan bơlasiz.  ng asosiysi, ơz asabingizni asragan, kayfi tingizni himo lagan, soğliğingizni ơylagan bơlasiz. Bunda aslo  tqazmaysiz: izzatingiz xorlanmaydi, tilingiz qisilgan bơlmaydi, haqingiz ketmaydi. Odamlar orasidagi obrơyingizga rahna tushmaydi ham. Uluğ hakim Abu Ali ibn Sino aytganiday, «Inson toki ơzini mayda gap, ơchakish, janjal, shiko t, norozilik, oh-vohlardan ozod qilolmas  kan, u iflos va pastlik tabiatidan xalos bơlolmaydi».

Deylik, birov sizga zulm kơrsatdi, asabingizni qaqshatdi, molingiz va joningizga tajovuz  tdi yoki odamlar orasida sharmanda qildi. Bunga aslo  zilmang, u bilan olishishni ơylamang. Ơch olish rejalarini tuzib, vaqtingiz va toqatingizni sovurmang. Hamma narsani  ratganning Ơziga havola qiling, Undan yordam sơrang. U hamma narsani shunday hal qiladiki, muammoni shunday joy-joyiga tushirib qơ diki, bitmagan ishlarni shunday bitkazadiki, ơzingiz ham hayron qolasiz. « xshi m olishib  rmaganim, u lib qolarkanman,  xshi m qasd qilmaganim, boshqaga jabr qilib qơ rkanman», deb taskin-tasalli topasiz.

Husayn Voiz Koshifiy aytadi: «Gơzal fetơlqinl-atvorning nishonasi ơn narsadir: birinchi nishonasi –  xshilik, ikkinchisi – insofli bơlish, uchinchi – boshqa odamdan ayb qidirmaslik, tơrtinchi – biror kishida nojơ  harakat kơrsa, uni  xshi yơlga boshlash, beshinchi – aybiga iqror bơlib kelganning uzrini qabul qilish, oltinchi – boshqalar mashaqqatini zimmaga olish, ettinchi – faqat ơz manfaatini kơzlamaslik, sakkizinchi – ochiq  zli, shirin sơzli bơlish, ơninchi – muloyimlik va tavozetơlqin kơrsatish». YOki Abu Homid Ğazzoliy bunday degan: «Kishilardan ơzingga nisbatan qanday muomala kutsang, ularga ơzing ham xuddi shunday muomala qilgin».

Odamlardan etgan ozorlarga chidash va sabr qilish, yomonlik qilganlarni kechira olish va ulardan ơch olmaslik, hamisha husni xulq sohibi bơlish ajdodlarimiz shuhratini olamga yoygan fazilatlardan bơlgan. Tarixda bunga juda misol kơp.

Abu Usmon al-Xiriy degan uluğ olim va tasavvuf shayxini bir kishi mehmondorchilikka taklif qilibdi. Mezbon u kishining xulqini sinab kơrmoqchi bơlgan  kan. Abu Usmon aytilgan vaqtda unikiga bordi. Uy  gasi yơlakdan qaytardi: «Hozir sizga mulozamat qilishga vaqtim yơq, boshqa paytda kelarsiz!». Abu Usmon qaytib ketish maqsadida  ndi uzoqlashgan ham  diki, uy sohibi: «Qayting,  y ustoz!», deb chaqirib qoldi. U kishi qaytib keldi. Uyga  qinlashgan  diki, mezbon  na ơsha  ski gapini qaytardi. Abu Usmon  na iziga qaytdi. Mezbon u kishini  na uyiga mehmondorchilikka chorladi,  na kelsa «Boshqa vaqtda kelarsiz», deb  na noumid qaytarib  bordi. Bu hol bir necha bor takrorlandi, Abu Usmon kelishdan  charchamadi, mezbon biror bahona topib u kishini iziga qaytarishdan  rinmadi. Bu muomaladan olim xafa ham bơlmadi, bir tuki ơzgarmadi ham. Shunda mezbon u kishini mahkam quchoqlab oldi-da: «Kechiring, ustoz, men sizni bir sinab kơrmoqchi  dim, xulqingiz muncha m chiroyli bơlmasa», deb uzrxonlik qildi. Shunda Abu Usmon: «Sen menda kơrgan narsa itning xulqidir, chunki it chaqirilsa – keladi, haydalsa – uzoqlashadi», dedi.

 na Abu Usmon bir kuni kơchadan ơtib ketayotsa, ustiga katta bir idishdagi kulni tashlab  borishibdi. U kishi otdan tushib, darrov shukr sajdasini qilibdi, sơng kiyimlaridagi changni qoqib indamay keta boshlabdi. Odamlar «Hech bơlmasa kul tơkkanlarni sơkib qơymadingiz-a», deyishsa, «Olovga haqli bơlgan odam kul bilan sulh tuzsa, ğazab qilishning nima hojati bor», deb javob qilgan  kan.

Shayx Ibrohim Haqqiy yoshligida Ismoil Faqirulloh hazratlariga shogird bơlgan  di. Bir kuni ustoz uni suv keltirishga bu rdi. U buloqdan kơzasiga suv olayotganida bir otliq kelib, «otimni hurkitding» degan bahonada Ibrohimni itarib  bordi. Uning kơzasi erga tushib sindi. U yiğlab ustozining huzuriga keldi.

– Nima bơldi, ơğlim? – sơradi ustoz.

– Buloqdan suv olayotsam bir otliq kelib itarib  borgan  di, kơza qơlimdan tushib sindi.

– Kơzani sindirgan odamga biror narsa dedingmi?

– Yơq, hech narsa de  olmadim.

– Bir oğiz ham gapirmadingmi?

– Yơq.

– Unda tez orqangga qaytib, otliqqa biror narsa deb kel.

Ismoil Faqirullohning bu buyruği hammani hayron qildi. Ibrohim noiloj  gurib buloq boshiga bordi. Otliq otini  vayotgan  kan. Ibrohim ancha taraddudlanib turdi, ammo hech narsa de  olmay ortiga qaytdi.

– Gapirdingmi? – sơradi ustozi.

– Yơq.

– Vaqt ơtkazmay  gur, unga biror yomon gap aytib kel.

Ibrohim  na  gurib buloq boshiga bordi. Qarasa, ơsha otliq erda yotibdi. Unga  qin keldi, u boshi yorilgan, ơzi behush  di. Bu holatdan qơrqib ketgan Ibrohim ustozi yoniga chopdi va unga bơlgan voqeani aytib berdi.

–  h, ơğlim, birgina kơza uchun bir odamni ơldirtirding. Unga bir oğiz yomon sơz aytganingda balki bu hodisa rơy bermasmidi?! – dedi ustozi. Shogirdlarining tushunmay hayronlikda turganini kơrgan ustoz izoh berdi:

– Bir kishi zulm orqasidan boshqa bir kishini xafa qilsa, yiğlatsa, mazlum unga qarshi hech narsa qilmasa yoki qilolmasa, uning kơngli ozor topgani uchun Haq taolo zolimdan uning haqini oladi. Kơzasi singan Ibrohim otliqqa hech bơlmaganda «Nima qilib qơyding» deganida otining tepkisidan omon qolarmidi…

Bir rivo tda kelishicha, tikuvchi Abu Abdullohning bir majusiy mijozi bor  di. U nima kiyim tiktirsa ham haqiga qalbaki dirham berib ketar  di. Abu Abdulloh dirhamlarni indamay olar, qalbakiligini bildirmas, qaytarib ham bermas  di. Bir kuni u ơz  mushlari bilan boshqa joyga ketsa, batơlqinzi choklarini tiktirgani ơsha majusiy keldi. Ustaning yơqligini kơrib, shogirdiga ish bu rdi. Bu rtmasi bitgach, haqiga qalbaki dirham berdi. Shogird  sa uning qalbakiligini bilib qolib, uni majusiyga qaytarib berdi. Usta kelganida bơlgan voqeani unga sơzlab berdi. Shunda Abu Abdulloh shogirdiga: «YOmon ish qilibsan, bu majusiy bir yildan buyon menga shunday muomala qilib keladi, men  sa sabr qilaman. Boshqa kishilarni ham qalbaki dirhamlar bilan aldab qơymasligi uchun undan pullarni olib, quduqqa tashlab  borar  dim», dedi.

Atrofingizdagi odamlar bilan ixtilofga bormaslik, ularni kechira bilish, uzrini qabul qilish, sizga ozor etkazishganida  ularga sabr qilish xotirjam, osoyishta hayotingizning garovidir. Bir oğiz sơzdan qoling, ơch olish degan ni tdag qoching, odamlarning yomonligini  xshilikka yơying. Shunday holatlarda izzat-nafsingiz qiynalmasin,  ragingiz siqilmasin, obrơni boy berganday bơlmang. Bunda aslo  tqazmaysiz. Sizning shu yơl bilan  rishgan xotirjamligingizni hech qanday pul yoki mol bilan ơlchab bơlmaydi.  ng asosiysi, ơzingiz juda kơp kơngilsizlik, fitna-xusumatlarga chap bergan, hayotingizni bezagan bơlasiz.