Eng oğir yơqotish

Naqadar ibratomuz va hikmatli gap. Haqiqatan vaqtning inson hayotidagi ơrni va ahami ti juda ulkan. Vaqt hayotning bir lahzasi, tansiq umr ơlchovi. Ahli donishlar vaqtni  ng qimmatbaho narsaga tenglashgan, bir soat, bir daqiqa vaqtlarini bekor ketkazishsa, aza tutishgan, boyligini yơqotgan tijoratchiday dovdirab qolishgan.

Bizlar-chi? Vaqtni behuda sovurishda bizga etadigani yơq. Qanchalab qimmatli soatlarimizni keraksiz valaqlashlar, ğiybat-iğvo majlislari, ơyin-kulgi,  snoq-mudroqlar bilan ơtkazib  boramiz. Choyxonalarda  rtadan-kechgacha gap sotishib ơtirgan, bekorchilikdan narda, qarta ơynayotgan kishilar oramizda yơq deysizmi? Ishxonalarda qimatli vaqtining qadriga etmay osmonga qarab  snab ơtirgan, mashğulot topa olmay boshqotirma echayotgan, komp ter ơyinlari bilan soatlarini sovurayotgan kishilar oramizda yơq deysizmi? Transport yoki vatơlqindalashgan kishimizni soatlab kutishlar bor, ammo negadir ana shu  ndi aslo qaytib kelmaydigan bebaho vaqtimizning bekor ơtayotganiga achinmaydigan bơlib ketganmiz?

Nega ana shunday paytlarda biror foydali mashğulotni topib olmaymiz? Nima uchun bơsh qolsak, kitob, gazeta-jurnal ơqib, bilimimizni oshirmaymiz, fikrimizni kengaytirmaymiz? YOki biror tilni ơrganish uchun luğat yod olmaymiz? YOxud ơzimizning, borliqning, maxluqotlarning  ratilish hikmati haqida jinday tafakkur qilmaymiz? YO insoni tga foyda keltiradigan biror kashfiyot,  ngilik tơğrisida bosh qotirmaymiz?

Hayot ơtgan kunlar  mas, balki  sda qolganlaridir. Shuning uchun har bir kunni, soatni, daqiqani  sda qoladigan qilish, besamar ơtkazmaslik lozim. Bir donishmand bunday degan  kan: «Sen hayotni sevaman, deysanu ammo vaqtning qadriga etmaysan. Axir hayot degan mato vaqt iplaridan tơqiladi-ku!». Faylasuf Teofrast aytadi: «Inson boshiga tushishi mumkin bơlgan  ng oğir yơqotish vaqtni boy berishdir».

Kunlarimiz, soatlarimiz  sa oqar suvday iziga qaytmas bơlib ơtib ket pti. Xuddi shu soatda jahonning qaeridadir binolar tiklan pti, kashfiyotlar ơylab topil pti, ilm majlislari bơl pti, odamlar odamlarga  xshilik qil pti, yigit-qizlar turmush qurish pti, chaqaloqlar tuğil pti, kimlardir foniy dunyo bilan xayrlash pti, dehqonlar insonlarga atab netơlqinmat parvarishlash pti, novvoylar non yop pti, hunarmandlar chiroyli bu m  sa pti.

Ammo bizlar hech narsa bơlmaganday, hech narsa yơqotmayotganday xotirjammiz.  ng qimmatli vaqtimizni boy berayotganimiz bilan aslo ishimiz yơq. Vaholanki, kechagi yoki bugungi kunimiz  ndi aslo qaytib kelmaydi. Vaqtni sira tơxtatib bơlmaydi, soat millarini bir necha kishi harakat qilib ham  rgizmay qola olmaydi. Har bir soni  ơz zavolini topadi, har bir lahza baribir yơqlik qatơlqinriga ketadi.

Vaqtini sovurganlar ikki dunyo noz-netơlqinmatlaridan mahrum bơlishadi. Faqat uni foydaga alishtirganlar, har lahzadan unumli foydalanib qolganlargina  tadi. Ana shulargina vaqtning hisob-kitobida u lib qolishmaydi. Hasan Basriy aytadilar: «Har bir tongi yorishadigan kun borki, inson bolasiga bunday nido qiladi: «Men  ngi  ratildim (imkoni tingman), ishlaringga shohidman, mendan foydalanib qol. Agar ketsam, qiyomatga qadar kelmayman».

Qozi Ahmad Ğafforiy bunday degan: «Vaqt keskir qilichdir, u hech narsaga qaramay shartta ơtadi-ketadi. Sen  sa voy-voylaganingcha qolaverasan».

Haqiqatan vaqtdan uchqurroq, undan tezroq boshqa narsa yơq. Ayniqsa umring poyoniga etish choğida u haddan tashqari shiddat bilan ơtib ketadi. Hech narsaga ulgura olmay qolasan, odam. Umringizni xoh shodu-xurramlik, xoh qayğu-alam va mashaqqat bilan ơtkazing, u uchqur otlar kabi kơz ochib- mguncha manziliga etib qoladi. Shuning uchun mastơlqinud-baxtiyor kunlarimiz tezroq ơtib ketganday, aksincha qayğu-ğurbatli kunlarimiz sekinroq va oğirroq kechayotganday tu ladi. Aslida unday  mas. Inson qanchalik uzoq va saodatli umr kechirmasin, tiriklikning niho si bơlmish ơlim hammasini yơqqa chiqaradi.

 ng uzoq umr kơrgan, ming yoshdan ơtib vafot qilgan payğambar Nuh alayhissalomdan: « y payğambarlarning umrboqiyi, siz dunyoni qanday tushundingiz?» deb sơrashganida, u: «Dunyo gơyo bir hovlining ikki  shigi bơlib, ularning biridan kirdimu boshqasidan chiqib ketgandayman», deb javob bergan  kan.  na ming yilcha umr kơrgan payğambarlardan biri: «Shu ozginagina umrga chayla qurib vaqtimni zoe qilibman-a», de  nadomat chekkan  kan.

Hozirgi insonlar  sa misoli dunyoda mangu  shab qoladiganday vaqtlari bilan hisoblashishmaydi, ơnlab yillarini serhasham uylar qurish, dabdabali tơylar qilish, shunga ơxshash foydasiz amallar yơlida qurbon qilib  borishadi. Ana shu sovurilgan vaqtlarining  zdan, mingdan bir ulushini Alloh bu rgan savobli ishlarga sarflashga qizğanishadi.

Ơtgan vaqt aslo ortga qaytmaydi, bir-biri bilan almashmaydi ham. Agar bir ishni,  mushni rejalagan bơlsangizu vaqtida qila olmasangiz, demak buguningizni boy berdingiz. Juda kơp keksalarni kơrdik: « ssizgina umr-a, yoshlik yillarimni foydali mashğulotlarga sarflamay, savobli, xayrli ishlarni qilmay ơtkazib  boribman», deb afsus-nolaga ğarq bơlgan. Juda kơp insonlarni kơrdik: «qaniydi umr boshqatdan berilganida manavi xatolarimni, gunohlarimni takrorlamagan bơlar  dim», de  nadomat ohlariga ơralashgan. Ayni paytda juda kơp yoshlarni kơrdik: «hozir yoshman, vaqt borida ơynab-kulib qolay, hali oldinda qancha yillar bor-ku», de  beparvolik buloqlaridan suv ichib  rgan. Qancha insonlarni kơrdik: «hozir mol-dunyo topib olay, muhtasham uylar qurib olay, savobli ishlarni nafaqaga chiqqanda qilarman», de  ğaflat daryosida suzgan.

Olmon mutafakkiri Artur Shopengau rning hikmatli sơzlariga quloq soling: «Ơrtamiyona odam vaqtni tez ơtkazish payidan bơladi, istetơlqindod  gasi  sa undan kơproq foydalanib qolishga urinadi…Qarta ơyini aqliy inqirozning  qqol nishonasidir. Odamlar fikr almashishga qurbilari etmasa, qarta tashlashadi».

Vaqtining qadriga etmaganlar, uni behuda sovurganlar vaqtning yollanma qotillaridir. Dunyoning bir eridagi kishilar har bir daqiqasining hisobini  ritib, dunyo hayotida xayrli,  zgu ishlarga kơproq ulgurib qolishga tirishib yotgan bir paytda dunyoning boshqa bir burchida kimlardir uni havoga sovurish, har kunini qatl qilish bilan ovora. Mol-dunyosini sovurgan odamni kechirsa bơlar, ammo vaqtini sovurgan kimsani aslo kechirib bơlmas. Molini isrof qilgan kishidan kơra bebaho vaqtini isrof qilgan kishi jazoga loyiqroq.

«Modomiki, beğamlik va noshudlik kơrsatilar  kan, qulay fursat qơldan boy berib qơyiladi. Vaqt ơtganidan keyin afsuslanish befoyda va bematơlqinnidir», degan Muhammad Zohiriy Samarqandiy. « ng afzal yiği insonning behuda ơtkazgan vaqtlariga achinib tơkkan yoshlaridir», deydi Ahmad Havoriy.  na bir atoqli shayx Abu Abdulloh Mağribiy aytadi: « ng fazilatli ish – vaqtlarni maqsadga muvofiq sarflashdir».  hyo ibn Muoz deydiki, «Vaqtni behuda ơtkazmaslik – ơlimdan ham qattiq». «Quyoshning har botishida bir parchadan kamayishing bor», degan Hasan Basriy.

« rkak kishining bekorchiligi ğaflatdir, ayol kishiniki shahvatdir», deyishgan donishmandlar. Haqiqatan,  rkak kishi mashğulotsiz qolsa, umrini ğaflatda ơtkazgan bơladi, boqiy dunyo tadorikidan uziladi, tansiq yillarini besamar ơtkazib, oxiri pushaymonlik hosilini yiğib oladi. Ayol kishi bekorchi bơlib qolsa, Misr hokimining xotini Zulayhoning  suf payğambarni sevib qolib, uni ơz tuzoğiga tushirish uchun turli makr-hiylalar ơylab topgani kabi shahvoniy istak-mayllariga tutqun bơlib qoladi.

«Bekorchidan Xudo bezor», deganlariday, vaqtlarining qotiliga aylangan bekorchilar oxir-oqibatda hayotlarini zaqqumga aylantirishadi, afsus-nadomatlar chekishadi. Ammo kech bơlganida hech narsa yordam berolmaydi. Uluğ hakim Abu Ali ibn Sino aytganiday, «Men kơp joylarni kezdim va olam ahvoliga qaradim. Unda hayronlik kaftini i giga tirovchidan yoki pushaymonlik barmoğini tishlab turuvchidan boshqani kơrmadim».

Zamon, vaqt uch qismdir: kecha, bugun,  rta. YOki ơtmish, hozir va kelajak. Vaqtning qadriga etmaydiganlar, uni behuda sovurib, qotiliga aylanganlar ham uchga bơlinishadi.  tơlqinni faqat ơtmishi bilan  shaydiganlar, bugungi kuniga ơralashib qolganlar, kelajak orzu-xayollari bilan kun kechiruvchilar. Agar bunda ham mơtơlqintadil yơl topib olinmas  kan, yo haddan oshib yoki haddan pasaytirib  borilar  kan, inson hayotidagi xotirjamlikni boy beradi, kơzlagan maqsadlariga  risha olmay, ruhiy tushkunlik va ğam-anduhlar girdobiga tushadi.

Insonlarning faqat kechagi kunlari bilan  shaydiganlari bugunlarini yoki umidli  rtalariga beparvo bơlishadi, bularni sezishmaydi,  tơlqintibor qilishmaydi. Bu ơtmish ularning shaxsiy ơtmishimi, oilalari, ajodlari, millat yoki qavmlarining ơtmishimi, ularga farqi bơlmaydi. Ular hamisha: «Biz avvalda bunday  dik, ajodlarimiz mana bunday ishlarni qilib ketishgan, bizdan mana bunday oliynasab kishilar etishib chiqqan, ota-bobolarimiz bunday zotlar  di» qabilida ơz ơtmishlari bilan faxrlanib, ajdodlari orqasidan ğururlanib  rishaveradi. Ơzlari  sa bugungi kunlarida hech qanday manfaatli ish qilishmaydi, insonlarga, jami tga foydalari tegmaydi.

Albatta ơtmishdagi uluğ insonlar, nomdor ajdodlar bilan, ularning  zgu ishlari bilan faxrlanish, ularni  slash har qancha maqtovga sazovor ish. Ammo ulardan ibrat olinmasa, ularning xayrli ishlari, yơllari davom  ttirilmasa, ularga munosib vorislar bơlinmasa, buning kimga keragi bor? Chirigan su kka qarab: «Sen ơtmishda tirik jasad bơlgansan!» deyishdan nima naf?!

Ơtmishning botilidan haqiqatini, zalolatidan hido tini ajratib olmay, ota-bobolari  shab ơtgan hayotning ơzigagina yopishib olib, unga taqlid qilib  shaydiganlar ham bor. Bularning ham tơğri yơlni topishlari shubhali. Faqat ơtmish bilan  shab, ơtmishda boy berilgan narsalariga hasrat chekib, pushaymon bơlib  radiganlar ham bơladi. Ularning hasrat-nadomatlari bir xil: « h, ơshanda buni qilmasam bơlar  kan,  ssizgina buni  rtaroq qilganimda zơr bơlardi, afsuski, bu narsaning mohi tini ilgariroq bilmagan  kanman-a» va hokazo.

Bunday taassuflar, notơğri fikrlash kishini ruhiy tushkunlik libosiga ơraydi, qalbida foydasiz, aslo oqlab bơlmaydigan ğubor va bezovtaliklar tuğdiradi, hayotini zaharlaydi, asablarini parmalaydi, xullasi tinchgina turmushini izdan chiqaradi. Bejizga: «Yơqotilgan ơtgan vaqt bilan mashğul bơlish ikkinchi bir vaqtni boy berishdemakdir», deyilmagan.

 na bir toifa odamlar borki, ular faqat bugunlari bilan  shashadi. Ơtmishni, undagi zafarlarni, tarix sahifalarida chuqur iz qoldirgan ajodlarining salohi tini tan olishmaydi. YOki bundaylar  rtangi kundan umid qilishmaydi, kelajak haqida butunlay bosh qotirishmaydi. Bu ham tơğri yơl  mas. Bu insonning idrokini, dunyoqarashini, iqtidorini jilovlaydigan, qobiqqa ơrab qơ digan zararli xislatlardandir.

Ơtmishining tushoviga ilinib qolib, undan boshqasini tan olmaydiganlar hamda faqat buguni, hoziri bilan  shayotganlarga qarama-qarshi ơlaroq ơzining, xalqining, insoni tning tarixidan batamom  z ơgirib, ơtmishdan ibratlanmay, faqat kelajakkagina yopishib olgan kimsalar bor. Ularning bu holati ğuluvga ketishdan, haqiqatni tan olmaslikdan boshqa narsa  mas.

Demak, vaqt va zamon tushunchasida ơtmishimizdagi foydali narsalardan ibrat olish, salohi tli ajdodlarning manfaatli ishlarini davom  ttirish, bugunning haqqiga rio  qilib, kundalik vazifalarga kamarbasta bơlish va jami tga, xalqqa foyda keltirish, kelajakka tushkun nazar bilan qarab shumlanmasdan,  xshi kunlar, ulkan ơzgarishlar umidi bilan  shamoq yơllarning  ng tơğrisi va  xshisidir. Shundagina siz bilan biz chin insoniylik burchini chinakamiga ado  tgan bơlamiz.