Комрон.инфо
Davlatho na tanho bo mohiyatu vazifa va samtu tarzi faoliyati khud az yakdigar farq mekunand, balki bo shaklhoi idorakuni va sokhti davlatiashon niz az hamdigar farq dorand. Vobasta ba shakli idorakuni davlatho ba du guruh judo meshavand: monarkhi va jumhuriyavi. Monarkhiya – chunin shakli idorakuni meboshad, ki dar on hokimiyati oli qisman yo purra dar ikhtiyori sarvari davlat meboshad. Dar sari davlat monarkh, podshoh, amir va yo imperator meistad. Onho takhtro ba tariqi merosi yo baze vaqt intikhobi ba dast medarorand. SHakli davlatdorii Eron va Habashiston to inqilob, Angliya, YAponiya, Belgiya va gayraho ba chunin davlatho misol shuda metavonand.
Dar shakli davlatdorii jumhuriyavi hokimiyat ba vositai maqomote, ki ba muhlati muayyan intikhob megardand, idora karda meshavad. In shakli davlatdori prezidenti va parlamenti meshavad. Dar jumhurii prezidenti hukumat novobasta az hayati hizbii parlament az tarafi Prezident tashkil karda shuda, dar nazdi on masuliyat dorad. Prezident faoliyatashro muvofiqi salohdidi khud ba amal mebarorad. Ba chunin davlatho Rossiya, IMA, Uzbekiston, Turkmaniston, Tojikiston va gayraho dokhil meshavand.
Dar jumhurii parlamenti hukumat az namoyandagoni yak yo yakchand hizb, ki dar parlament aksariyati joyhoro ishgol menamoyand, tashkil karda meshavad.
CHunin Hukumat muvofiqi Konstitutsiya dar nazdi parlament masuliyat dorad. Ba chunin davlatho Hinduston, Olmon, Italiya va gayraho dokhil meshavand. Davlatho vobasta ba sokhti davlatiashon niz az hamdigar farq mekunand. Sokhti davlati khususiyati munosibathoi baynihamdigarii ruknhoi davlat va maqomoti markazivu mahallii onro ifoda menamoyad.
Davlatho az rui sokhti davlatiashon yagona (unitari), federativi va konfederativi meshavand.
Davlati yagona shakli oddii davlatdori meboshad. Vay az qismhoi marziyu mamuri, ba monandi viloyatho, shahrho, nohiyaho, jamoatho va gayraho iborat meboshad. Dar chunin davlat maqomoti olii hokimiyati davlati va idorakunii umumi vujud dorand. Masalan, Jumhurii Tojikiston, Qirgiziston, Fransiya, YAponiya va gayraho.
Davlati federativi shakli murakkabi davlatdori meboshad. Dar on maqomoti hokimiyati oli va idorakunii baroi hamai federatsiya umumi tashkil karda shuda, shahrvandii umumi vujud dorad. Har yake
az azoi federatsiya doroi maqomoti hokimiyati va idorakuni buda, mustaqiliyati nisbii khudro nigoh medorad. Azoi federatsiya faoliyati khudro dar doirai vakolathoe, ki az tarafi federatsiya ba onho doda shudaast, ba amal mebarorand. Ba chunin davlatho IMA, Rossiya, Hinduston, Meksika va gayra misol shuda metavonand.
Dar guzashta davlathoi konfederativi niz vujud doshtand. In davlatho bo maqsadi ba tanzim darovardani yak qator masalaho maqomoti olii umumi tashkil menamoyand. Dar onho hududi yagona vujud nadorad. CHunin davlatho az hududi davlathoi alohida iboratand, ki bo yakdigar ittihod bastaand. Dar onho shahrvandii yagona niz vujud nadorad, yane har yak davlat doroi shahrvandii khud meboshad. Tajribai tarikhi isbot kardaast, ki davlathoi konfederativi durudaroz vujud doshta nametavonand. Onho tez barham mekhurand yo ba davlati federativi tabdil meyoband. Dar guzashta IMA, Niderlandiya, Ittihodi Germaniya va gayra davlati konfederativi budand.
Davlatho vobasta ba nizomi siyosiashon niz az hamdigar farq mekunand. Nizomi siyosi to andozae na tanho shakli davlat, balki mazmuni faoliyati onro tavsif menamoyad. Az in jo mohiyatan on meyori muayyankunandai shakli davlat meboshad.
Nizomi siyosi majmui usul, tarz va vositahoe meboshad, ki bo yorii onho hokimiyati davlati amali karda meshavad. Nizomi siyosi holati huquqii shakhsro dar jamiyat va davlat, holati voqeii on, tasiri davlat ba hayoti siyosii kishvar, shakli huquqii faoliyati maqomoti davlati va salohiyati onho va gayraho tavsif medihad. Du namudi gunoguni nizomi siyosi – demokrati va gayridemokrati vujud dorad. Ba nizomi gayridemokrati dar guzashta davlathoi Olmon, Italiya, Kampuchiya va gayraho dokhil meshudand.
Davlathoe, ki dar asosi nizomi demokrati faoliyat menamoyand, barobari va ozodii hamai shakhsonro etirof karda, onhoro na tanho dar Konstitutsiya mustahkam menamoyand, balki dar amal jori mekunand. Voloiyati qonun, rioyai qonuniyat, istifodai vasei instituthoi demokratii gunogunro dar hayoti siyosi tamin menamoyand. Nizomi demokrati ideale meboshad, ki baroi noil shudan ba on hama guna jamiyat va davlat kushish mekunad.
3.Samthoi asosii faoliyati davlat Davlat faoliyati khudro dar sohahoi gunogun ba amal mebarorad. Faoliyati har yak davlat bahri amali gardonidani maqsadhoe, ki dar in va yo on marhilai inkishof dar nazdi khud meguzorad, ravona shudaast. Faoliyati davlat samthoi ziyod dorad va sohahoi iqtisodi, ijtimoi, siyosi va digar sohavu bakhsh-
horo dar bar megirad. Samthoi faoliyati davlat, ki baroi amali gardonidani vazifahoi iqtisodi, ijtimoi, siyosi va ideologi ravona karda shudaand, funksiyai davlatro tashkil medihand. Funksiyahoi davlat nihoyat gunogun buda, hamai onho yakjoya ba du guruh judo meshavand:
- Dokhili. 2. Beruni.
Funksiyahoi dokhilivu berunii davlatro siyosati dokhili va beruni yo khoriji niz menomand.
Ravishi faoliyati davlat dar dokhili mamlakat funksiyai dokhilii davlat meboshad va on naqshi davlatro dar amali gardonidani siyosati dokhilii mamlakat ifoda menamoyad. Funksiyahoi dokhilii davlat az funksiyahoi khojagidoriyu tashkilotchigi, madaniyu tarbiyavi, tamini qonuniyat va tartiboti huquqi, tamini rioyai huquq va ozodihoi shahrvandon, muhofizat va hifzi huquq va ozodihoi shahrvandon, inchunin andozbandi va nazorati moliyavi iborat meboshad. Funkiyai dokhilii davlat bo funksiyai berunii on aloqamandii zich dorad. Siyosati berunii davlat dar ayni zamon davomi siyosati dokhilii on meboshad.
Ba davlat funksiyahoi zerini beruni khos meboshad: muhofizati mamlakat, hamrohshavi ba iqtisodi jahoni, hamkori doir ba problemahoi globalii hozirazamon, dastgirii tartiboti jahoni va gayraho. Funksiyahoi davlat vobasta ba taraqqiyoti mamlakat inkishof meyoband. Amali gardidani onho dar hamai sohahoi hayoti davlat boisi peshraft va mustahkam shudani iqtidori har yak davlat megardad.
Zero ba vositai onho vazifa va maqsadhoi davlat amali karda meshavand. Masalan, bo amali gardidani funksiyai tashkiliyu khojagi vazifahoi tashkil kardani istehsolot va tanzimi iqtisodiyot bo maqsadi guzashtan ba iqtisodi bozori ba tartib darovarda meshavad.
Naqsh va mavqei davlat dar hayoti madaniyu tarbiyavi niz meafzoyad. Zero barpo kardani davlati demokrativu huquqbunyod na faqat peshrafti iqtisodi, balki madaniyati balandi manavii shahrvandonro niz talab menamoyad. Funksiyai mazkur tarbiyai odamonro dar ruhiyai munosibati sofdilona ba mehnat, ehtiromi shaklhoi gunoguni molikiyat, vatandusti, marifati baland va amsoli inho tamin mekunad.
Funksiyai ijtimoi mazmuni gunogun doshta, doirai vasei problemahoro dar bar megirad. Vale tainoti asosii on dar tamini behbudii jamiyati ifoda meyobad. Baroi in davlat kushish ba kharj medihad, ki kafolati shugli aholii qobili mehnat va hifzi ijtimoii shakhsonero, ki ba dastgirii davlat muhtojand, az jumla mayubon, muysafedon, oilahoi serfarzand, bekoron va gayrahoro tamin namoyad.
Funksiyai ijtimoi siyosati davlatiro dar sohai tahsilot, ilm, farhang va salomatii shahrvandon dar bar megirad. Dar in jo funksiyai ijtimoi dar shakli dastgirii davlatii muassisahoi tahsiloti, tarbiyavi, ilmi va farhangi anjom doda meshavad.
Dar halli vazifahoi barpo namudani davlati huquqbunyod funksiyahoi tamini qonuniyat va tartiboti huquqi, muhofizat va hifzi huququ ozodihoi shahrvandon naqshi kalon mebozad. In funksiya bo digar funksiyahoi davlat aloqamandii zich doshta, baroi mustaqilona ba amal barovardani onho hamatarafa musoidat menamoyad. Davlat ba vositai huquq vazifahoi iqtisodi, siyosi va ideologii khudro dar hayot tatbiq menamoyad. Meyorhoi huquqiro qabul
karda, ijroi onhoro ba vositai mekhanizmi davlati tamin menamoyad. Mekhanizmi davlati nizomi maqomoti gunoguni davlati meboshad, ki ba vositai onho ijroi vazifa va funksiyahoi davlat amali gardonida
meshavad. Ba maqomoti davlati maqomoti hokimiyati davlati (Majlisi Oli va majlishoi mahalli); maqomoti idorakunii davlati (Hukumati Jumhurii Tojikiston, vazoratho, kumitahoi davlati, hokimiyati ijroiya); maqomoti sudi va prokuratura, maqomoti majburkuni (artish, milisa, amniyat) dokhil meshavand, ki ba vositai onho hukmronii siyosi, iqtisodi, ijtimoi va ideologii davlat tamin karda meshavad.
Savolho
1.Davlat kay ba vujud omad?
- Kadom shaklhoi paydoishi davlatro medoned?
3.Mohiyati davlat dar chi ifoda meyobad?
4.Farqi davlat az jamiyati ibtidoi dar chist?
- Nishonahoi davlat kadomhoyand?
6.Davlat chist?
7.Navhoi tarikhii davlat va mohiyati onho az chi iborat ast? 8.SHaklhoi idorakunii davlatro nombar namoed.
9.Davlati prezidenti chist?
- Davlati parlamenti chist? 11.Vobasta ba sokhti khud davlatho ba kadom namudho judo meshavand?
- Nizomi siyosi va namudhoi onro fahmonda dihed.
- Dar borai samthoi faoliyati davlat malumot dihed.
- Funksiyai hokimiyati davlati chist?
- Bafunksiyahoi dokhilii davlat kadom funksiyaho dokhil meshavand? 16. Ba funksiyahoi berunii davlat kadom funksiyaho dokhil meshavand?
