Home / Gunogun / CHingiz AYTMATOV: PORAABRI SAFEDI CHINGIZHON

CHingiz AYTMATOV: PORAABRI SAFEDI CHINGIZHON

Kitobi PORAABRI SAFEDI CHINGIZHON

Tarjumai Nizom QOSIM

E-mail: nizom_kosim@mail.ru

Ba khonanda qissae az roman manzur meshavad. CHist in – janri nav oyo? Tabiist, ki chunin janr vujud nadorad. Vale, agar ba nazar bigirem, ki dar zindagi rukhdodi yagon chiz az imkon dur nest, qissae az romani «Ruze hast daroztar az qarn» mavridi nazar ast, ki dar majallai «Noviy mir» chop shuda bud. Az tafsiloti on ki charo dar on davroni hukmravoii ideologi, ki senzorhoi hamabin va  «fikrhoi bolo» taqdiri asarro ba tavri mamuri hal mekardand, nakhustqarinai roman be in pora nashr shud, khuddori mekunam. Bisyor meshud, ki ba khotiri majmuan «guzashtan»-i kitob az baze poraho sarfi nazar kardan lozim meomad, to ki, obraznok biguem, kishtii dar on tufoni shadid jonibi sohilhoi khonandagon ravon az had ziyod garonbor nashavad.

chingizxon

«Surudi nosurudaro to okhir surudan» na hamesha muyassar megardad. Vale in dafa chunin imkoniyat dast dod. Va man …  in porai romani kuhnai «nav»-amro manzur mekunam. Boyad biguyam, ki dar qissa yake az rivoyathoi shifohii bodiyanishinon oid ba CHingizkhon, usturae, ki ba voqeiyati tarikh kam nisbat dorad, vale az khotirai mardum ziyod shahodat medihad, korbast shudaast.

Qatoraho dar in baru bum az garb ba sharq meraftandu az sharq ba garb…

Dar on shabhoi buronii bahmanmoh, hini uburi tumani safedi parron, ki bodho az hamvorii sardi Saroy barmekhezondand, qatorabonhoro jiddu jahdi ziyod lozim bud, to miyoni barftudahoi dashti bekaron nimistgohi Buroniro tashkhis bikunand. Qatorahoi nimishabii girdbodolud dar on tiragi, chun dar khobhoi nooromu puriztirob, meomadandu meraftand…

Dar chunin shabho dunyo guyo az besomonii azalii khesh bori digar tavlid meshud  –  dashti Saroy, dar bandi sardii nafasi khesh, uqyonusi purguborero memond, ki dar zadukhurdi purazobi nuru zulmot paydo shudaast…

Va dar on fazoi behududi biyobon har shab to sahar ravzanake dar nimistgoh rushani mekard; guyo on jo, pushti on tireza, kase bahasrat jon mekand, guyo on jo kase sakht bemor budu joi shishtan nameyoft yo az bekhobii mudhishe azob mekashid. On tirezai kulbayaki nazdi nimistgoh bud, ki khonadoni Abutolib Quttiboev mezist. Zanu bachahoyash, to sahar charogro khomush nakarda, rohi uro mepoidand, Zarifa shabi daroz chandin bor piltai charog toza mekard. Va har bor, dar rushnoii har shulai nav, nigohi u beikhtiyor dar rui kudakoni masti khobash qaror megirift – du pisari sarsiyohakash, chun du barracha, orom mekhuftand. Tahi yak kurtai tahpush badanash ba larza medaromad va u, dastonashro ba sari sina fishurdavu dar khud halqa zada, ba dahshat meaftod, ba bachahakhosh nigarista, metarsid, ki padarashonro khob mebinand, dar khob bo tamomi quvvat suyash  medavand, dastakonashonro bol karda, giristavu khandida, bahsmabahs metozand, vale hej ba u namerasand…

Dar bedoriashon onho az har qatorai rohguzare, ki aqallan nim daqiqa dar istgohashon meistod, furomadani padarro muntazir meshudand. Hanuz qatora naistoda, bachayakon nazdi tireza kalla mekashidandu tayyor budand az dilu jon ba istiqbolash bitozand. Vale padarashon nameomad, ruzho meguzashtandu az u darake nabud, guyo tahi tarmai banogah kandai kuh monda budu kase namedonist in hodisa bo u dar kujo va kay rukh dodaast…

Va boz yak tireza, tirezai panjarai ohanidore dar gushai digari dunyo, dar nimtahkhonai mahbasi taftishotii Almaato niz on shabho to sahar rushan bud. Raso yak moh injonib Abutolib Quttiboev az nuri charogi puriqtidori barqi, ki dar saqfi mahbas furuzon bud, ranj mekashid. Duoi bade bud, ki giriftash. Namedonist sarashro ba kujo bizanad, chashmoni ranjurgashtavu sari sakhtashro az nuri suzonu burroni barq chi guna himoyat bikunad, to aqallan yak lahza khudro faromush bisozadu az yod bubarad, ki baroi chi in jost va az u chi mekhohand. SHabho, hamin ki kurtaashro ba sar kashida, ru sui devor mekard, hamono noziri mahbas barqoso ba kamera medaromadu uro, az kati chubi poyon afkanda, zeri lagad megirift: «Ruyatro sui devor nakun, palid! Saratro napushon, vlasovchii murdor!» Va harchand dodu faryod mekard, ki vlasovchi nest u, ononro ba in kore nabud.

Va boz, ru ba nuri beamoni barq ovarda, yak kame chashmoni beholshudayu varamidaashro nimpush karda, az dilu jon dar orzui torikiston, dar havasi dunyoi tip-toriki benure meshud; gur ham boshad, maylash, gure, ki dar on chashmonu mayna az mavjudiyat bozmemonand va on goh yagon noziru yagon mufattish imkon nadorad giriftori in azobi toqatfarso – rushnoii mudhishu bekhobiyu latukubhoyash bikunad.

Noziron banavbat ivaz meshudand, vale yake az digare batar bud – yagon nafarash zarrae rahm nadosht, yagontaash ru sui devor gardondani mahbusro nodida vonamud karda nametavonist, baraks, hamaashon, guyo haminro intizor budand, ki darhol bo khashmu haqorat ba latukub mepardokhtand. Abutolib Quttiboev, bo vujudi on ki mohiyatu vazifai noziri mahbasro medonist, bazan navmedona az khud mepursid: «Baroi chi in kheland onho? Ba zohir odamand-ku! CHi guna chunin zolim shudan mumkin boshad? Okhir, man ba yagontaashon badi nakardaam. To hol onho maro namedonistandu man – onhoro, vale chunon mezanandu tahqir mekunand, ki guyo qasdi azali doshta boshand. Baroi chi? Az kujo paydo meshavand chunin odamon? CHi khel in guna beshafqatu zolim meshavand? Baroi chi maro in qadar azob medihand? CHi khel toqat kunam, ki devona nashavam yo saramro ba devor zada mayda nakunam?! Iloji digar nest, okhir».

Bore u digar toqat nakard. Guyo dar vujudash barqi suzon shulavar shud. Hudash bekhabar mond, ki ba noziri jabbor daraftodaast. Hardu, garmi aftudaraft, khele rui farsh gel zadand. «Dar jang duchoram meshudi-ku, sagi devona barin meparrondamat!» – bo ovozi girifta meguft Abutolib, gireboni gimnastyorkai nozirro qarsas darrondavu guluyashro bo angushtoni karakhti khesh fishurda. Agar du nozir az dolon rasida nameomadand, malum nabud, ki on girudor bo chi meanjomid.

Abutolib tanho ruzi digar ba khud omad. Nakhustin chize, ki zimni torikivu dardi jonkoh did, hamon charogi furuzoni saqf bud. Bad feldsherro did, ki dar boloi sarash junbujul dosht.

– Hob kun, khob kun, aknun aniq az safari on dunyo bargashti, – ohista guft u, pakhtai tarbandiro ba peshonii majruhash monda, – Minbad in khel ahmaqi ahmaq nashav. Haq doshtand baroi hujum  ba posbon dar joyat biparronand, sag barin memurdivu kase ham surogat namekard. SHukri Tansiqboev kun, ki ba u jasadat ne, khudat darkori. Fahmidi?

Abutolib bekhudona khomush bud. Ba u digar farqe nadosht, ki chi rukh medihadu qismatash chi khel surat megirad. Ehsosi dard der goh vujudashro tark karda bud.

Hamon ruzho, ki goh-goh aqlash tira meshud, beehsosivu nimmadhushi najotash dod. Dar chunin lahzaho Abutolib mekushid az nuri didasuz nagurezadu pinhon nashavad, balki ba istiqboli anvori berahmu jabbor, ki aqlashro merabud, mayl mekard va chunin menamudash, ki ba sarchashmai dardu azobho rasidavu az khud guzashta, dar osmon par mezanad, to qudrati befosilai rushnoii didasuzro bartaraf bisozadu ba adam bipayvandad.

Vale dar chunin lahzaho ham dar hushu yodi afgorash rishtayaki vosili hasratu khavotirii dilfishoru qarini khonadonu farzandon uro bo ruzgore, ki darguzashta bud, mepayvast.

Bandi hasrati toqatnopaziri onho, ki dar Saroy monda budand, Abutolib mekushid khudro khud mahkum bikunad, gunohi kheshro daryobad, jahd mekard javob bidihad, ki baroi chi u boyad mujibi jazo boshad. Va posukh nameyoft. Ba juz asorat, asorati nemisho, ki dar qatori hazoron muhosirashudagoni digar vay niz mahkumash gardida bud. Vale baroi in chi qadar metavon jazo dod? Jang kayho khotima yofta, jurmho niz – bo narkhi khunu mashaqqati lagerho – jubron shudaand, hamai onhoero, ki dar on jang budand, kayho yak po ba labi gur rasidaast, vale hokimi mutlaq hamono qasd megiradu hej taskin nameyobad.

Vagarna, in hama chi mani dorad? Dar javobi khesh darmonda, Abutolib dar dil orzue meparvarid, ki imruz-pagoh  sahvi bo u rafta malum meshavad, on goh u, Abutolib Quttiboev, omoda ast hama ranju ozorro bubakhshad, zudtar ozodash kunandu ba khona firistand, shud; va u hamono on jonib, nazdi farzandonu oilai khesh, ba Saroy, ba nimistgohi Buroni, ki bachahoyash Ermaku Dovul va zanash Zarifa chashm ba rohand, meshitobad; balki ne, bol barovarda, parvoz mekunad; jonibi Zarifa par mekushoyad, ki dar on dashti qahratun farzandonro, chun murg chujayakonashro, zeri bol giriftavu bo ashki suzon va tavalloi bepoyon mekushad qismatro mutaassiru mutaqidu narmdil bisozad, ruzu shab rui rahmi khudoro mekhohad, ki shavharash raho biyobad…

Baroi on ki banogah faryod nazanadu devona nashavad, Abutolib, ba umedi daryofti osoishi firebo, boz garqi orzu gardid – rushan tasavvur kard, ki chi khel u, bino bar begunohi, safed shuda, nogahon khonaash meravad; chi khel az pomonaki qatorai borkash, ki to on diyorhoyash burdaast, parida, sui khonaash meshitobadu zanu bachahosh ba istiqbolash metozand… Vale lahzahoi khayol meguzashtandu u, chun az sarkhushi, boz ba dunyoi voqe bargashta, az nav bandi navmedi meshud va hamono az dilash meguzasht, ki  «Qatl dar Saroy»,  on qissae, ki u rui kogaz ovarda bud, on anduhu azobi modaru padari mahkumi qatl va vidoyashon bo navzodi khesh kim-chii jovidonaero dorost, ki aknun ba u ham dakhl dorad. U ham kushtai hajru judoist… Okhir, juz marg digar hej chizu hej kas haq nadorad volidonro az farzandon judo bikunad…

Dar chunin lahzai talkh Abutolib khomushona megiristu peshi khud sharmida, namedonist sirishkashro, ki dar yak dam rukhsorahoyashro tar mekard, chi khel bozdorad. Okhir, hatto dar jang chunin azob nakashida bud u, chunki on vaqt yak sari qoqi khudash budu khalos va aknun toraft beshtaru beshtar bovar hosil mekard, ki buzurgtarin manii zindagi dar zuhuroti az nazari avval muqarrari – farzandon nihon ast va, dar har holati mushakhkhas har kase bakhti khudro dorost – bakhti farzanddori va niz har kase fojiai khudro dorad – fojiai mabodo be onho mondan… Aknun u ba on chiz ham bovar mekard, ki zindagi, qabl az bokhtani on, hangome ki dar okhirin soat, zeri nuri vopasinu dilgiri qabl az raftani noguzir ba zulmot, jambasti natoij faro merasad, chi qimate dorad. Farzandonand natijai asosii zindagi.

SHoyad tabiat makhsus chunin ast, ki volidon hayotashonro sarfi parvarishi idomai khesh mekunand. Va volidro az mavludash rabudan manoi az imkoni ijroi mohiyati azaliash mahrum kardani u, zindagiashro behudavu bebor namudan ast. Dushvor bud dar chunin lahzahoi bedorii fikr navmed nashudan; Abutolib, mutaassirona sahnai didorro qarib peshi nazar tasavvur karda, hamzamon imkonnopazirii vuqui umedashro dark menamudu qurbonii beiloji meshud. Huznu hasrat ruz ba ruz amiqtar dilashro faro megiriftu irodaashro susttaru susttar mekard. Navmediash, chun barfe, ki dar pechukhamhoi kuh jam meshavad–jam meshavadu dar namudi tarma banogah furu megaltad, toraft meafzud…

Mahz hamin darkor bud ba mufattishi vazorati bekhatarii davlat Tansiqboev; mahz haminro noil shudan mekhost u, parvandai bo rozigii sardoroni volomaqomi khesh makkorona boftaashro oid ba aloqai asiri sobiqi harbi Abutolib Quttiboev bo khadomoti makhsusi anglisu yugoslavi va amaliyoti vayronkorii goyavi miyoni mardumi tahjoi nohiyahoi durdasti Qazoqiston gozu pardoz doda. Hamin khel bud manidodi umumi. Kori taftishot oid ba aniqu mushakhkhas namudani baze nuktaho idoma dosht, kullan etirof kardani Abutolib Quttiboev jinoyati kheshro dar pesh bud, vale, az hama muhimash, allakay dar khudi manidodi jinoyati favquloda muhimmi siyosi, ki az hushyorivu kordonii mustasnoi Tansiqboev shahodat medod, bayon shuda bud. Va agar baroi Tansiqboev in parvanda barori bemisli zindagi boshad, Abutolib Quttiboevro domevu halqai mahkumie bud, zero natijai chunin manidodi mudhish faqat purra ba gardan giriftani jinoyat va kashidani jazoi on meshudu bas. Natijai digare imkon nadosht. Dar chunin mavridho khudi gunohborkuni daleli bebahsi jinoyat bud.

Bino bar in, Tansiqboev metavonist gami anjomi khubi korashro nakhurad. On zimiston oqibat  bakhti u khandid. Baroi jurmake dar khidmat chandin sol bud, ki az rutbai mayor bolo nameraft. Aknun – roh kushoda. Dar in mavzei durdast ba parvandai Abutolib Quttiboev monand chizero nachandon bazudi daryoftan mumkin bud. Hudo bidihad, nameguyad bachai kii…

Ore, metavon guft, ki dar on ruzhoi bahmanmohi soli 1953 tarikh ba Tansiqboev lutf kard; guyo tarikhi kishvar baroi hamin ham vujud dosht, ki muteona ba manfiati u khidmat bikunad. U, beshtar bo farosat, in lutfi tarikhro, ki ahamiyati avvalindarajai khidmatashro ruz ba ruz meafzud va bo hamin etiborashro nazdi khudash toraft balandtar mekard, ehsos menamudu qabat-qabat gusht megirift va bolidaruh meshud. Bazan, ba oina nazar karda, ba hayrat meomad – chashmoni shunqorii teznigohash der boz chunin javonona namedurakhshidand. Va u, kitfonashro rost kardavu sari sina damonda, qanoatmandona zeri lab ba zaboni tozai rusi zamzama menamud: «Mi rojdeni, chtob skazku sdelat bilyu…» Zanash, ki shariki umedhoi u bud, niz ruhbalandona meguft: «Boke ne, ba qaribi mo ham haqamonro megirem». Hatto pisarash, ki dar sinfhoi bolo mekhondu komsomoli faol bud, harchand ki gohu nogoh gapnoshunavi mekard, chun sukhan az orzui derinaash meraft, muassir mepursid: «Dada, kay bo podpolkovniki tabrik mekunem?» In hama sababhoi mushakhkhase dosht, ki bevosita ba Tanqisboev vobasta nabud, vale, bo vujudi in…

Gap dar in ki ba nazdiki, yagon nim sol peshtar, dar Almaato mahkamai pushida doir shud: tribunali harbi guruhi millatgaroyoni burjuazii qazoqro sud kard. On dushmanoni ahli zahmat berahmona va abadi reshakan karda shudand. Du nafar, baroi ba qazoqi navishtani osori ilmiashon, ki guzashtai manfuri patriarkhali-feodaliro bar zarari voqeiyati nav arj medod, mahkumi jazoi oli – parrondan, du khodimi ilmii pajuhishgohi zabonu adabiyoti Farhangistoni ulum bistupanjsoli badarga shudand… Digaron dahsoli giriftand… Vale mohiyati kor on bud, ki vobastai sud az markaz baroi khodimoni makhsusi dar ifshovu berahmona reshakan kardani millatgaroyoni burjuazi mustaqiman ishtirokdoshta mukofothoi davlati qator shud. Rost, ki mukofotho niz makhfi budand, vale in etiborashonro zarrae kam namekard. Pesh az muhlat dodani unvonhoi navbati, ordenu medalho, mukofothoi kaloni puli baroi ijroi namunavii suporishot, tashakkurnoma va digar nishonahoi diqqatu etibor zindagiro besh az budash zeb dodand. Ba peshsafoni maraka dodani khonahoi nav niz ayni muddao bud. In hama dastu dilro baquvvat, ovozro balandtar, taq-taqi poshnaro dilpuronatar mekard.

Tanqisboev dar guruhi unvonu mukofotgiriftagon  nabud, vale dar tantanahoi hamkasbon faolona ishtirok menamud. Qarib har begohi uvu zanash Oyqumis ba «shustan»-i navbatii unvonu orden va yo buryokubon meraftand. Silsilai tantanahoi idona, ki hanuz dar arafai Soli nav shuru shud, bisyor zebovu khotirnishin bud. Mehmonon, ki dar kuchahoi sardu toriki Almaato khunuk 0khurda meomadand, az ostona ba garmii istiqboli sohiboni khushruzi khonahoi nav sarafroz meshudand. CHi qadar durakhshu zindadiliyu iftikhor merekht az ruyu chashmone, ki dar ostona mehmononro peshvoz megiriftand! Dar haqiqat, on hama tantanai khoson bud, ki bori digar mazzai bakhtro mechashidand. Dar on zamon, ki hanuz qahtivu gushnagii solhoi jang az yodho narafta bud, osudaholii navu odatinashuda dar gushahoi duri kishvar makhsusan bo tantanayu qanoatmandi istiqbol meshud. Dar in muzofotho konyakhoi qimati khushnav, zarfu qandilhoi ganimati nemisi furu merekht, rui mizho, ki bo dastarkhonhoi sap-safed pushida budand, majmuzarfhoi boz ham ganimati nemisi medurakhshidand va hamai in kasro maftun mekardu ba ruhiyai bolidae moil mesokht, ki guyo manii azalii dunyo hamin astu dar hama olam juz hamin digar chizi loiqi tavajjuhe buda ham nametavonad.

Hanuz az dolon bui khushi matbakh ba dimog mezad; dar on jo, gayri digar khurdaniho, hatman shohi taomho – beshbarmoq – khuroki boboi mepukhtand, ki merosi zindagii kuchmanchiyona budu dar in chordevorihoi nav ham bui khushi kuhiston meparokand. Va hoziron, mazzai shomonai sarjamonaro tasavvur karda, bo tamkinu viqori mehmon menishastand. Vale mohiyati ziyofat natanho va na chandone dar taom bud, zero, odam, ki ser shud, botinan az farovonii khurdanihoi peshash azob mekashad; balki manii in hama nishastho dar guftorhoi mutantan – tabrikotu orzuhoi nek ifoda meyoft. In marosim kim-chizi hamesha shirinero dar khud nihon medosht va in hisi shirin hama on ehsosero, ki dar dil nihon bud, ba khud mekashidu dar khesh hal mekard. Hatto hasad muvaqqatan guyo ba iltifot tabdil meyoftu rashk – ba rafoqat, duruyagi lahzae ba samimiyat mubaddal megasht. Va har yake az hoziron ba tarzi ajibe tarifbob meshudu to tavonistan baaqlonatar va muhimash – zebo nutq mekard va beikhtiyor ba musobiqai elonnashudae bo digaron mepardokht. Ajab sahnahoi fattone budand on nishastho! CHi nushbodhoi olijanobe, chun murgoni khushparubol, sui saqfi qandildor par mekushodand, chi nutqhoi zeboe, hozironro giriftori ohangi mutantani khesh namuda, jori meshudand.

Tansiqboevu zanashro khosa nushbodi yak podpolkovniki navrutbai qazoq, ki botantana az pasi miz barkhosta, chunon muassiru boviqor sukhanroni namud, ki guyo hunarpeshai teatri drom budu naqshi shohi masnadnishinero meofarid, maftun kard.

– Dustoni aziz, – shuru namud podpolkovnik, hozironro bo nigohi makhmuru boviqori khesh az nazar guzarondavu bo in zarurati tavajjuhi purravu batamom jiddii ononro zikr namuda. – Hudaton mefahmed, ki imruz dili man bahri sarshor ast. Mefahmed! Va man sukhan kardan mekhoham. In lahza soati bakhti man ast va man gapamro meguyam. Meguyam, ki man hamesha dahri budam. Komsomol tarbiyaam kardaast. Man bolsheviki matinam. Mefahmed! Va bo in bisyor mefakhram. Baroi man khudo vujud nadorad. Nabudani khudo ba hama, ba har yak maktabbachai soveti malum. Vale man chizi digar guftan mekhoham, mefahmed… guftan mekhoham, ki khudo hast dar dunyo! Mefahmed… Man khudoero dar nazar nadoram, ki istismorgaroni ommahoi mehnatkash pesh az inqilob bofta barovardaand. Hudoi mo sohibhukumatest, ki az qudratash, chunon ki gazetaho menavisand, dar sayyora davrai nav sar meshavad va mo, galaba to galaba, ba sui tantanai jahonii kommunizm meravem; on shakhs dohii benaziri most, ki lajomi davron dar dastash ast, chunon ki sorbon inoni nakhustushturi korvonro ba dast dorad; on shakhs Iosif Vissarionovichi most! Va mo az pai u meravem, u korvonro rahnamoi  mekunadu mo yakdilona az pasi u roh mebarem. Va har kase, ki digar khel fikr mekunad yo dar sar andeshahoi begona dorad, az shamsheri sazobakhshi chekisti, ki Dzerjinskiyi ohaniniroda ba mo yodgor guzoshtaast, amon nameyobad. Mefahmed… Mo ba dushmanon muborizai beamon elon kardaem. Avlodi onho, oilahoi onho va har guna unsurhoi khayrkhohi onho, ba khotiri kori proletari, chunon ki barghoi khazonro tiramoh tuda-tuda mesuzand, nestu nobud karda meshavand. Mefahmed… Baroi on ki ideologiya faqat yaktost, ideologiyai digar nest! Bino bar in, movu shumo rui zaminro az dushmanoni ideologi – millatchiyoni burjuazi va gayravu hokazo… mefahmed… toza mekunem, ba dushman, dar kujoe, ki pinhon nashavad, niqobi kasero, ki ba ru nakashad, yagon rahmu shafqat nest. Dar hama jo dushmani sinfiro fosh kardanu josusoni dushmanro rui ob barovardan… mefahmed… chi khele ki rafiq Stalin talim medihad, dushmanro kuftanu ruhi ommahoi mehnatkashro mustahkam namudan! – ana, hamin ast shiori mo. Imruz, ki maro qadrdoni kardandu farmoni pesh az muhlat dodani unvoni navro khondand, savgand yod mekunam, ki bemaylon bo rohi stalini meravam… mefahmed… dushmanro koftavu yofta, niyathoi jinoyatkoronaashro fosh mesozam va u, baroi on niyathoi iflos, jazoi sakhtu sazovor megirad. Mefahmed… mo millatchiyoni asosiro bezarar karda boshem ham, institutu redaksiyaho puri khayrkhohonashon ast. Vale onho ham az mo khalosi nadorand va mo ba onho yagon zarra rahmu shafqat namekunem. Bore, dar yak pursuju, yak millatchi… mefahmed… ba man meguyad, ki khohed-nakhohed, tarikhi shumo rahgum mezanad va khudaton, chun iblis, ba nafrat giriftor meshaved. Mefahmed?!

– In khelashro dar joyash parrondan lozim bud! – Toqat nakard Tansiqboev va hatto bo khashm nimkhez shud.

– Durust, mayor, man niz hamin khel mekardam, – dastgiri namud uro podpolkovnik, – vale vay hanuz baroi taftishot darkor bud va man ba u guftam… mefahmed… ba u guftam, ki to mo rahgum mezanem, nishoni tu, palid, dar in dunyo namemonad! Sag mejakadu korvoni stalini meravad…

Hama yakbora, mazammati sazovori on millatchii noshudro maqul daryofta, shodona khandidandu chak-chak zadand, hama, jomhoi sarshor dar dast, yakbora barkhostand. «Baroi Stalin!» – nafas berun kardand hama yakbora, to okhir nushidand va guyo bo hamin haqqoniyati nushbod va sadoqati kheshro ba on tasdiq mekarda boshand, jomhoi kholiro ba hamdigar nishon dodand.

Badan dar idomai on fikr bisyor sukhanon gufta shud. Va on sukhanon, khud ba khud paydovu afzun shuda, to der boloi sari hoziron davr mezadand. On sukhanon, chun oilai baqahromadai zanburhoi vahshi, ki az afzunivu zahroginii khud beshtar khashmi meshavand, gazabi nihoniero dar khesh jam meovardand.

Dar vujudi Tanqisboev amvoji pechone tugyon menamud, uro fikrhoi khudash beqaror medoshtand va in hama qatiyatashro meafzud. Na az on bois, ki chunin guftorhoro nav meshunid, baraks, kulli hayoti uvu hamkhidmatoni beshumorash misli hayoti mardumi girdu atrofashon ruz ba ruz mahz dar hamin muhiti shurondani bardavomu muborizai beamone meguzasht, ki sinfiash mekhondandu bino bar in, komilan haqqoni shumurda meshud. Vale rozi nihone bud in jo. Baroi avji muboriza mavridu jarayonhoi navi oshkorkuniho lozim bud; azbaski bisyor jihathoi in kor allakay amali va tamomi vositaho, to ba zuran firistodani khalqhoi alohida ba badargahoi margovari Sibiru Osiyoi Miyona, tajriba shuda bud, ba tarzi kuhna aybhoi bozorgiri baru bumhoi milli – millatgaroii burjuazi-feodaliro korbast karda, kullan muvaffaq shudan toraft dushvor megardid. Odamon dar tajribai talkhi khesh dida budand, ki khabarkashii andake oid ba shubhanokii ideologii in yo on shakhs boisi jazoi betakhiri uvu nazdikonash meshud, bino bar in, digar ba khatohoi margovar roh namedodand, chize nameguftandu namenavishtand, ki chun zuhuroti millatchigi tafsirash kardan mumkin boshad. Baraks, bisyoriho az had ziyod, ba darajae ehtiyotkoru bamulohiza shuda budand, ki ba ovozi baland kulli arzishhoi milli, hatto zaboni modariashonro rad mekardand. CHi khel dast megiri shakhsero, ki dar har qadam mahz bo zaboni Lenin sukhan guftanu fikr rondanashro zikr mekunad…

Mahz dar hamin zamoni kamvoqeavu baroi avji muboriza bahri oshkor kardani dushmanoni navi nihoni mushkil, tasoduf ham boshad, bakhti mayor Tansiqboev khandid. Ariza az boloi Abutolib Kuttiboevro ba dasti u aslan chun mavodi mohiyatan duyumdaraja, na ba maqsadi ogozi taftishi jiddi, balki beshtar baroi shinosoi doda budand. Vale Tansiqboev fursati muvofiqi umrashro az dast nadod. Va farosatash uro nafirebid. Tansiqboev, tanbali nakarda, baroi taftish ba joi voqea raft va aknun toraft beshtar bovar hosil mekard, ki in parvandai dar nigohi avval nazarnogir, agar khub tahlilu tafsir bishavad, vazni zarur khohad daryoft. Va, az aftash, kor agar tabi dil biravad, u ham az mukofothoi bolo benasib namemonad. Magar u hamin holo, pasi ana hamin miz, shohidi chunin tantana nest, magar u namedonad, ki chunin korho chi khel surat megirand? Magar khush nest u bo in shinosoni khubash, ki az dilu jon ba Hudo-Hokimiyat sodiqandu dar soyai lutfash rui mizu saqfashon purbulur ast va khud kayfu safo dorand? Vale ba Hudo–Hokimiyat tanho bo yak roh – tavassuti khidmati iflosu sobitqadamona bahri daryoftu ifshoi dushmanoni niqobpush metavon darrasid.

Va az dushmanon bodiqqatonatar onhoero nazorat kardan darkor, ki dar asorat budand. Onho khud allakay jinoyatkori tayyorand, chunki yak tir ba peshonii khud nazadand;  uhdador budand onho bimirandu asir naaftand va bo hamin sadoqati tamomashonro ba Hudo-Hokimiyat, ki murdanu asir nashudan talabi bechunucharoyash bud, sobit bisozand. Va kase, ki asir shud, jinoyatkor astu jazoi noguzirash baroi in hushdori umrbodest tamomi naslhoro. CHunin ast talimoti dohi – Hudo-Hokimiyat. Quttiboev, ki zeri dasti ust, ana az jumlai hamin sobiq asironi harbist va, muhimmash, dar parvandai u yak rishtai zaruri, bisyor yak juzi darkhurdi zamon hast – agar etirofi Quttiboevro dar in khusus, bigzor kame ham boshad, noil shudan dast dihad, chun kalidi parvandai kalon ba kor meoyad. On baroi ifshoi naqshahoi az azal khoinonai revizionistii dastai Tito-Rankovich, ki be maslihati Stalin ba rohi khosi peshrafti YUgoslaviya davo dorand, khidmat khohad kard. Bubin-a, chi khostaand! Jang nav tamom shudaastu ishon – allakay judo shudani. Nasibaton namekunad! Stalin in maqsadro ba khokistar mubaddal mesozadu ba bod medihad. Zimnan, barjo mebud, agar bori digar, bo daleli andake ham boshad, isbot bishavad, ki ideyahoi khoinonai revizionisti dar YUgoslaviya bisyor barvaqt, hanuz solhoi jang dar bayni komandirhoi partizanho tavlid shudaand va in hama zeri tasiri bevositai khadamoti makhsusi anglis surat giriftaast. Dar yoddoshthoi Abutolib Quttiboev lahzae hast, ki partizanhoi yugoslavi bo anglisho vomekhurand, yane, majburash kardan mumkin, ki chizi baroi imruz zarurro iqror bikunad. Hamin khel ki hast, bo chi rohe boshad, iqrorashro noil shudan darkor. Sarro ba devor zadan ham lozim oyad, in qalamfarsoi saroyiro majbur boyad kard, ki chizi zaruriro biguyad. Dar siyosat hama chize, ki ba rafti ob ast, kor meoyad. Maydatarin dalel metavonad okhirin sange boshad, ki dushmanro dar girudori mafkuravi az po meaftonad. Bino bar in, vazifai ba dast ovardani on sang va yo, bigzor, sangchaho va, ramzi boshad ham, bo dasti khud, az dilu jon ba dasti Hudo-Hokimiyat dodani on sangchai izofa ba miyon meoyad, to khudash ham nazanad, kasi darkoriro bifarmoyad, ki bo on  dumravoni revizionistoni manfur Tito va hamtabaqash Rankovichro bikubad. Agar darkor nashavad, meguyand, ki az had mayda ast, lekin jiddu jahdro ba nazar megirand… On goh mebini, ki ahli in nishast mehmoni u shudaandu on munosibati olijanobro qayd dorand. Okhir, manii zindagi khushbakhtist, muvaffaqiyat boshad, ogozi bakht ast.

Dar hamin bora meandeshid on shabi mehmoni Tansiqboevi shunqorchashm va, pushti miz nishastavu har zamon miyoni suhbat luqmaho partofta, misli shinovari daryoi purtugyon, on lahza dar girdobi hirsu ragbati khesh shino mekard. Va tanho zanash Oyqumis, ki shavharashro khub medonist, pay burd, ki bo u kim-chi rukh dodaast va, chun darrandai khashmi, ki nimashab ba shikor baromadavu bui saydro giriftaast, ba kadom yak iqdome tayyori mebinad. Zanak inro dar chashmoni u, ki nigohi ustuvori shunqoronaashon goh sard meshudu goh bo dudi ehtiros pushida, didu pichirros zad: «Hamrohi hama mekhezemu rost khona meravem». Tansiqboev bo dili nokhoham sar junbond. Dar peshi mardum etiroz nakard, harchand ki lozim bud. Dar maynaash naqshai navu vasetari amaliyot takmil meyoft. Okhir, hamrohi Quttiboev boz bisyor kason dar hayati partizanhoi yugoslavi budand, harchand ki imruz az mushkhonahoyashon namebaroyand, mantiqan onho niz baze chizhoro medonandu ba khotir ovarda metavonand. Quttiboevro majbur kardan dushvor nest, ki faoltarinhoyashonro biguyad. Mavodi zaruriro omukhtan darkor, khudi pagoh darkhost boyad dod. Va yo shakhsan harchi zudtar ba markaz boyad raft. Koftavu yofta, Quttiboevro majbur namudan lozim, ki nuktahoi darkoriro tasdiq kunad.  Dar asosi shahodati u, asironi sobiqi harbiro, ki dar YUgoslaviya jangidaand, gunahkor namuda, baroi hangomi taftishi komissiyai bozgardondanashon ba Ittifoqi Soveti khabar nadodanu pinhon kardani niyathoi khoinonai revizionisthoi yugoslavi ba javobgari kashidan lozim. In nav odamon shoyad hazoron nafar boshand, meboyad in fikrro – zudtar va behtarash dar shakli khatchai makhfi – ba bolo rasond; hamai onhoro az osiyobi pursishho guzaronida, ba lagerho hay kardanu ba in kor khotima guzoshtan darkor…

In fikr, ki dar sari  mizi pur az anvoi khurdaniyu nushidani az dilash guzasht, Tansiqboev ruhbalandi ehsos kard, az rohatu ehsosi qablii gardishi nave dar zindagiash boz nushidanu khurdanu surudanu bo hamnishinho shukhi namudanash omad. Vay hamnishinhoro bo nigohi chashmoni purasror durakhshonash az nazar guzarond; hama hoziron khudi, azizu qarin, az yak khok va, az in ru, on lahza chunin dilju budand va in odamoni ba jonu dil nazdik pay nameburdand, ki shohidi lahzai tavlidi fikrhoi buzurgi uyand. Az in ehsos khuni garm dar sarash tugyon mekardu dili shodu purfarahash teztar mezad.

In niyat Tansiqboevro hatman ba zinai baland-tari martaba   meburd. Kori baaqlonayu mantiqi: har qadare ki dushmani pinhonshudaro bezarar gardoni, hamon qadar khud burd mekuni. CHunin peshomad dilro purfarah mekard. Va u bo iftikhor az dil guzarond: «Odamoni baaql, ana, hamin khel kor mekunand! Man niz, hazor mushkil ba saram biyoyad ham, az in roh namegardam!» Hohishe paydo shud, ki betakhir ba kor sar bikunad – hamono moshin jeg bizanadu ba on jo, ba nimtahkhonai tirezahoyash panjarador, ki izolyatori taftishoti nom doradu Abutolib Quttiboev on jost, bishitobad va hamin zamon ba kor shuru binamoyad – yagon lahzaro az dast nadoda, dar khudi hamon jo, dar kamera ba istintoq bipardozad, chunon istintoqe, ki az tarsash dar badani mahbus jon namonad. Va ruirost farjomi korashro biguyad: agar Quttiboev gunohashro ba gardan bigiradu suporishhoi Angliyavu YUgoslaviya-ro iqror kunad va hamai onhoero, ki hamrohash partizani mekardand, biguyad, muvofiqi moddai 58, bandi 1 «b» 25 sol mahkumii lager megirad, agar ne – baroi khiyonat, hamkorii josusi bo khadamoti makhsusi khoriji va vayronkorii mafkuravi miyoni aholii mahal parronda meshavad. Bigzor nagzakak fikr kunad.

Jarayoni in hodisotro tasavvur karda, Tansiqboev bisyor chizhoro peshbini namud: ham chi khel surat giriftani bozpursi,  ham yakravi kardani Quttiboevu chorahoero, ki baroi shikastani u ba kor burdan lozim meoyad; vale hamzamon  medonist, ki mahbusash rohi gurez nadorad, zinda mondan bikhohad, yagona ilojash hamin ast. Albatta, yakravona khudro safed mekunad, ki gunohe nadorad, gunohi asoratro, siloh ba dast, dar jangi yakjoya bo partizanhoi yugoslavi, zakhmi shudavu khun rekhta, jubron kardaast, bo anjomi jang az taftishi komissiyai bozgardondani asiron guzashtaastu badan az sidqi dil zahmat kashidaast va gayravu hokazo. Lekin hamaash behuda. Az kujo medonad Quttiboev, ki u na bad-in sifat, balki tamoman ba surati digar lozim ast. Va dar on surate, ki lozim ast, chun sarrishtai marakai tomi reshakankunii dushmanoni pinhonshuda khizmat mekunad. U ba sifati nakhusthalqae lozim ast, ki zanjiri tamome az pas dorad. Volotar az manfiati davlat chi ham buda metavonad? Bazeho gumon dorand, ki hayoti odami. Sodaho! Davlat bukhoriest, ki hezumash odamonand Va yak lahza be chunin hezum bimonad, khomushu sard meshavadu digar ba kor nameoyad. Vale, az jonibi digar, hamon odamon niz be davlat vujud doshta nametavonand. YAne  odamon khud marosimi sukhtani kheshro barguzor mekunand. Alovmonho boshand, boyad payvasta hezum bipartoyand. Ana, ba hamin ravish barjost in dastgoh.

 Zimni baze chizhoi yak vaqtho dar maktabi hizbi oid ba talimoti klassiki shunidaash falsafaroni kardavu dar bari zanash, ki fikrhoyashro baosoni mekhond, nishasta va suhbati hamnishinhoro shunidavu ob doda, Tansiqboev peshi asrori ofarinishi odam lol meshud. Ana, masalan u, dar marakai mehmononi aziz nishastavu vonamud mekunad, ki bo hama vujud bandi mohiyati in lahzahost, vale dar asl khayolhoi bilkul digar dorad. Ki tasavvur karda metavonad, ki u chi niyat doradu dar dilash chi naqshahoe tarhrezi meshavand?! Darki on ki andar ui oromakak sari miz nishasta kim-chizi kharobkoru noguziri vobastai yak irodai vay nihon astu niyathoyash, ki qudrati nihonashon, barobari amali shudan, odamonro nazdi u va, tavassuti u, peshi khudi Hudo-Hokimiyat ba zonu zadan majbur mekunad, va , bino bar in, u yake az zinahoi afzunu bo vujudi in, angushtshumori poyai mudhishi Hudo-Hokimiyat ast, vujudashro chun hini didani taomi laziz va yo intizorii karakhtonai jimo, rohatu beqarorie mebakhshid. Va, barobari nushidani har yak qadahi navbati, in ragbat meafzudu dar shakli bemadorie vujudashro faro megirift va u, ba yak zure ba khud talqin karda, ki ijroi naqshaashro az pagoh der namemonad va holo vaqti kofi dorad, khudro nigoh medosht.

Juziyoti parvandai oyandaro khayolan tahuru karda, Tansiqboev az matonati maqsadu mantiqi niyati khesh ehsosi qanoatmandi namud. Bo vujudi in, his mekard, ki hanuz chize namerasad, lozim bud, ki boz chizi nave daryobad, guyo dalelhoe hanuz korbast nashudavu chunon ki meboyad, mavridi darki amiq  qaror nagirifta budand.

Masalan, ishorahoi Quttiboev az vazi mankurt nihoni chize dorad, okhir. Mankurt! Mankurti fireftae, ki modari khudro kushtaast! Albatta, rivoyati qadima ast on, vale Quttiboev, ki onro sabt kardaast, zimnan chizero dar nazar doshtagist?! Behudavu tasodufi bo chunin jiddu jahd va mufassal rui kogaz naovardaast on rivoyatro. Mankurt, mankurt… CHi nuktae nihon ast in jo, agar ramzest, chi mani dorad? Va, muhimtar az hama, Quttiboev qissai mankurtro dar faoliyati vayronkoriash chi khel, dar kadom shakl, ba chi tarz istifoda burdani bud? Hira-khira kim-chizi az nazari ideologi shubhanokero dar rivoyati mankurt pay burda boshad ham, Tansiqboev hanuz onro qati izhor karda nametavonist, holo purra bovar nadosht, ki mahbusro muttaham namudanash muyassar meshavad. Hayr, qissaro, chunon ki dar in mavridho roij ast, ziddikhalqi biguyadu mahz baroi hamin ba javobgariash bikashad-chi? Dar in jihat Tansiqboevro salohiyat kamtar bud, inro khudash khub mefahmid. Ba yagon olim murojiat kardan darkor. Ifshoi millatchiyoni  burjuazi, ki imruz qaydash karda istodaand, hamin khel surat girift-ku – avval guruhero daryoftand, ki dar millatchigiyu bar zarari davroni stalini tavsif namudani guzashta aybdorash kunand va hamin kofi bud, ki osiyob ruzu shab gardon boshad. Ne, yagon sir hast, ki Quttiboev on qadar bo jiddu jahd qissai mankurtro rui kogaz ovardaast. Boz yak bor bodiqqat har yak kalimaro boyad khond va agar yagon asosake paydo bishavad, tahiyai qissaro ham istifoda karda, ba parvanda afzudan va chun gunoh ba kor burdan lozim.

Gayr az in, az bayni kogazhoi Quttiboev matni boz yak qissa bo nomi «Qatl dar Saroy», ki az zamonhoi CHingizkhon rivoyat mekunad, paydo shud. Tansiqboev, ki dar ibtido ba on qissai doqiyonusi ahamiyat nadoda bud, tanho aknun ba khayol raft. Okhir, dar on ham, agar nagzakak biandeshi, kinoyai siyosie metavon daryoft.

Hangomi yurishash ba Garb, ruzhoi qushuni beshumorashro dar pahnoi bekaroni Osiyo az pai khud hidoyat namudan, CHingizkhon dar dashti Saroy marosimi qatle barpo karda, yak yuzboshi va javonzani zarduzero, ki bar parchamhoi  abreshimii nusratash ajdahorhoi otashnafas medukht, ba dor kashid.

On vaqt qismi ziyodi Osiyo allakay zeri dasti CHingizkhon qaror doshtu ba ulusho judo va miyoni pisaronu naberagonu lashkarkashonash taqsim shuda bud. Aknun boyad taqdiri kishvarhoi on sohili Itil[*]*, taqdiri Avrupo hal meshud.

Dar dashti Saroy on dam tiramoh hukm merond. Badi boronhoi paiham kulu daryohoi tobiston khushkida serob shudand va aknun asponro dar roh shodob kardan mumkin bud. Izdihomi dasht meshitobid, chunki fathi dashti Saroy qismati dushvortarini yurish hisob meyoft.

Se tumani dahhazornafara, parchamhoyashonro afroshta, pesh-pesh meraftand. Qudrati onhoro az rui harakatashon – pardai changu gubore, ki az sumi asponashon mekhestu chun dudi sukhtori azime to durihoi dur ufuqro mepushid, qazovat kardan mumkin bud. Du tumani digar, hamrohi galai asponi ehtiyoti, korvon va podai govoni qisir – baroi kushtani harruza – az aqib meomadand; ba pas nigarista, ba in bovar hosil kardan mumkin bud – changi on jo ham ba osmon mekhest. Digar quvvahoi jangi ham budand, ki bino bar durii behadashon ba chashm namerasidand. To mavqei onho – tumanhoi qanothoi rostu chap, ki har yake setumani doshtand, aspsavor yakchand ruz raftan lozim meomad. On qushunho mustaqilona sui Itil harakat mekardand. To ogozi khunukiho dar sohili Itil, dar qarorgohi khon vokhurii sarlashkaroni hamai yozdah tuman peshbini shuda bud, to ki amaliyoti minbada maslihat bishavadu qushunho, Itili yakhbastaro ubur karda, sui mulkhoi sarvatmandu zeboe, ki fathashonro CHingizkhon, sarlashkaronash va har yake az savoron orzu doshtand, roh bigirand…

 Ana, hamin tavr, ustuvor, lahzae takhir nakardavu fursatro az dast nadoda, kharakat mekardand qushunho dar on yurish. Va, badii kor dar hamin bud, ki zanon ham dosht korvoni onho.

Hudi CHingizkhon, bo nim hazor posbonon – kezegulhovu nadimon – jasavulhoyash, ki dar yurish hamrohiash mekardand, chun jazirai shinovar dar bayni qushunho harakat menamud. Lekin ba tarzi khos – pesh-peshi onho meraft u. Fotehi CHahor Sui Olam odami ziyodro khush nadosht, makhsusan, hangomi yurish, ki beshtar sukut kardanu ba pesh nigaristan va andeshai kor namudan lozim ast.

U savori samandi dustdoshtaash – Hubai ahlu beozor, sarisinadamida, yolsafedu dumsiyoh va narmraftor, ki zeri zini khon qarib nimi dunyoro tay karda bud, roh mepaymud. Du aspi ehtiyotii niz behad tobovaru davandi digarash bo rikobi durakhshonafzori khon, ki aspparvaroni savora meburdand, sabuk ravon budand. Hon asponashro saribod, hamin ki yake kame araq kard, ivaz menamud.

Vale jolibtarin chiz na atrofiyoni CHingizkhon – kezegulu jasavulhoi jasur budand, ki hayotashon besh az khudashon ba khon taalluq  dosht va, bino bar in, chun dami shamsher bisyor sakhtgirona muntakhab meshudand va na samandhoi olijanobi chun zari kholis kamyobashon. Ore, chizi jolibi on yurish tamoman digar bud. Tamomi roh, CHingizkhonro az oftob panah karda, boloi sarash abre shino menamud. Kujoe, ki meraft, abr az payash ravon bud. Abraki safed, ki hajmi khaymai kalonero dosht, chun mavjude az pushti u meraft. Va ba khotiri kase namerasid, ki – abr kam ast dar osmon, okhir, – on fol ast. Aflok ba Fotehi Olamho fotiha dodaast. Vale khudi CHingizkhon, ki inro medonist, batadrij abrakro nazora karda, beshtar bovar hosil menamud, ki on, dar haqiqat, alomati Osmon-Tengri, ramzi qazost.

Paydoishi abrro gaybdoni darveshe, ki CHingizkhon bore imkoni nazdik shudanash dod, peshgui karda bud. On musofir ba zonu naaftod, khushomad naguft, peshbinihoi tamalluqkorona nakard. Ui kharobu jandapush, ki bo muhoi betartibi ba kitfon khamidaash zani mupareshonro memond, ru ba rui afti mudhishi fotehi sahroi, ki dar yurtai zarrin rui takht menishast, sarbaland meistod. Darvesh jiddinigoh, barishufash, gandumguni kharobru bud.

– Man omadaam ba tu biguyam, ki, khoqoni kabir, – tavassuti uyguri tilmoch guft u, – bo khosti Aflok baroyat az bolo ramzi khosae irsol khohad shud.

      CHingizkhon az in izhori nogahoni lahzae lol mond. In darvesh, yo az aql begona ast, yo namefahmad, ki anjomi in korash chi meshavad.

– CHi khel ramz? Tu inro az kujo medoni? – bazur khashmashro furu burdavu peshoniashro chin karda, muvojeh shud zuri zuron.

– Az kujo donistanamro guftan man ast. Vale chi budani on ramzro meguyamat – dar boloi sarat abre padid omada, hamrohiat mekunad.

– Abr?! – Hayratashro pinhon nakardavu tund abru darham kashida, khitob namud CHingizkhon. Hamono hoziron beikhtiyor omodai tarkishi khashmi khon shudand. Laboni tilmoch az tars safed gasht – az ehtimol dur nabud, ki jazo uro ham daryobad.

– Ore, abr, – javob dod gaybdon. – On nishonai Qazoi Aflok ast, ki volomaqomii mutlaqatro dar rui zamin shahodat medihad. Tu boyad on abrro ehtiyot kuni, vagarna, gumash, ki kardi, az qudrati benazirat memoni…

Dar yurtai zarin khomushii garone hukmfarmo shud. Dar on lahza az CHingizkhon hama chizro intizor shudan mumkin bud, vale banogah, khashmi nigohash, hamchun otashi nimsuzi gulkhan, khomush gardid. Mayli bemisli jazodihiashro furu nishonda, fahmid, ki sukhanoni folbini dayduro gustokhii badqasdona giriftanu jazoyash dodan lozim nest; bo in shani khonii kheshro past mekunadu bas. Bino bar in, labkhandi makkoronaashro miyoni muylabhoi tunuki zardash nihon doshta, guft:

– Farz kardem, Aflok in sukhanonro ba dili tu andokht, ki ba mo bigui. Farz kardem, ki man bovar kardam. Lekin, bigu, ey musofiri khiradmand, ki man on abri ozodi osmonro chi guna ehtiyot karda metavonam? SHoyad galabonhoi savori asphoi boldorro bifiristam, ki nigohubinash bikunand? YO chun aspi sur, ba har ehtimol, lajomash bizanand?! Abri osmoniero, ki bod sad suyash mebarad, man chi khel ehtiyot karda metavonam?

– Inash – kori tu, – kutoh posukh dod musofir.

    Boz hama karakht shudand, az nav khomushii amiq hukmron gardid, laboni tilmoch bori digar safed shud va yak kas ham az ahli yurtai zarin jurat nakard sui gaybdoni badbakht, ki az ablahi yo ba khotiri kim-chi khudro mahkumi margi yaqin karda bud, bingarad.

– Inomash kunedu biguseloned, – zeri lab guft CHingizkhon va sukhanonash ba dilho, chun qatrahoi boron ba mazrai khushkida,  jon bakhshidand.

On hodisai ajibu garib bazudi az yodho raft. Dunyo puri sodalavhu ablahon ast, okhir. YOftaast gaybdonashro! Vale, on musofir tanho az sabuksari bo sarash bozi kard guftan ham, az rui adolat nabud. Okhir, nafahmida nametavonist, ki ba chi roh po mondaast. Hamon zamon, baroi gustokhivu beehtiromi, parpechon karda, ba dumi aspi vahshie bastanu sharmandavor kushtanash peshi kazegulhoi khon dushvorie nadosht. Bo vujudi in, chize on musofiri navmedro takon dodu talqin kard, ki hamchunone peshi sheri biyobon, ruyorui hokimi berahmu khashmitarin biistadu be tarsu larz gapashro biguyad. Raftori devonaavzoe bud on yo voqean payki Aflok?

Va tanho hangome ki dar tashvishhoi ayyomi guzaron hamaash faromush shud, badi du soli raso banogoh gaybdoni badbakht boz ba yodi CHingizkhon omad.

Raso du soli saltanat sarfi omodagii yurishi Garb shud. Badtar CHingizkhon bovar hosil kard, ki in du sol purfayztarin davrai jamovarii quvvayu vositaho bud baroi taskhiri dunyo, rasidan ba maqsadi diljuyash, ba dast ovardani sarzaminu kishvarhoe, ki bo fathashon metavonist khudro Hokimi voqeii CHahor Sui Olam, durtarin hududhoi dunyo bihisobad; durtarin hududhoi dunyo, ki rasidani sumi aspsavoroni shikastnopazirash imkon dosht. Mohiyati mudhishi on hokimi sahroi, vazifai tarikhii u majmuan dar hamin goyai devonavorona, hamin hirsi serinopaziri doroivu iqtidori mutlaq ifoda meyoft. Az in ru, hayotu mamoti saltanati u – hamai ulushoi tobeash dar pahnoi bepoyoni Osiyo, kulli aholii gunogunnajode, ki zeri dasti betarahhumash ba taqdir tan doda budand, jumlai dorovu qashshoqi shahru bodiyanishin va, nihoyati kor, har yak shakhs, kasevu chikorae naboshad, batamom tobei hamin hirsi shaytonii umrbod noser – istilohoi nav ba navu fathhoi toza ba tozai sarzaminu khalqho bud. Hamin bud, ki hama sarosar bandi khidmati mushtarak budand, hama ba niyati yagona – jam ovardanu afzudanu takmili iqtidori harbii CHingizkhon itoat mekardand. Va hama chize, ki az konho ba dast ovardanu sarfi silohsozi namudanash muyassar meshud, tamomi  amali bunyodkoronai mardum ba komi istilovu jahishi muqtadiri CHingizkhon ba Avrupo, jonibi shahrhoi benihoyat doroyash, ki har yak sarbozro ganimati dilkhohe intizor ast, sui jangalu charogohhoi to sinai aspon alafzorash, ki qimiz daryoson meshorad, furu meraft; shariki saltanati dunyo khohad bud har nafare, ki zeri shulai parafshoni ajdahori parchamhoi CHingizkhon yurish mekunad va az fayzi piruzi, chun az zane, ki ogushash volotarin lazzati olam ast, bahra khohad burd. Ba nabardu piruzivu fathi sarzaminho amr medod khoqoni buzurg va farmonash amali meshud…

CHingizkhon bo tamomi vujud mardi amal bud, ki har yak chizro qablan ba hisob giriftavu peshbini mekard. Hangomi tayyori ba istiloi Avrupo jihathoi maydatarinro ham omukhtu ba nazar girift. Tavassuti josusoni sodiq, khoinon, tojironu hojiyon, darveshoni musofir va kordonhoi chinivu uyguru arabu fors hamai chizhoero, ki baroi harakati izdihomi buzurgi harbi zarur bud – rohu guzargohhoi muvofiqtarro fahmid. U rasmu rusum, dinu shugli sokinoni joyhoero, ki qushunash meshitoft, ba nazar girifta bud. CHun navishta nametavonist, lozim meomad, ki on hamaro, bo nazardoshti foidavu zarari havodisi yurish, dar khotir nigah dorad. Tanho ba hamin tariq tartibi kor, va az hama muhim, intizomi qativu sanginro jori kardan mumkin bud, mahz hamin khel ba komyobi umed bastan imkon dosht. Va yagon zarra narmdiliro ba vujudi khesh roh namedod CHingizkhon: kasevu chize naboyad ba maqsadi asosii u – fathi Avrupo khalal birasonad.

Mahz hamon vaqt, sari tartibi korbarii khesh andeshida, CHingizkhon amri gushnoshunide dod, ki tavalludro dar qushuni beshumorash man mekard. Gap dar on bud, ki zanu kudakoni savorasarbozhoyash odatan bo korvon az pasi qushun meraftandu hamrohi on az joe ba joe kuch mebastand. In anana der boz davom doshtu az zarurati hayot barmeomad, zero dar zadukhurdhoi beokhiri qabilavi dushmanon payvasta qasosgiri mekardandu ahli ayoli hamdigarro, ki be pushtibon monda budand, nobud menamudand. Va dar navbati avval zanhoi umedvorro mekushtand, to ki reshai avlodro biburand. Bo mururi zamon zindagi tagyir yoft. Qabilahoe, ki qablan payvasta dushmani doshtand, dar zamoni CHingizkhon harchi beshtar oshti meshudandu zeri gunbazi davlati buzurgi yagona muttahid megashtand.

Dar javoni, zamonhoe, ki CHingizkhonro hanuz Temuchin nom meburdand, khudi u ham bo qabilahoi hamsoya kam najangida bud; khunkhori kham namudu jabrho ham did va zani dustdoshtaash Bortero ham, hangomi hujumi merkitho, duzdidavu kanizak karda budand. Sari qudrat omada, CHingizkhon berahmona ziddi zadukhurdhoi qabilavi baromad. Kashokashho ba hokimiyati u khalal merasondand, poyai davlatashro sust mekardand.

Solho guzashtand va batadrij zarurati tarzi kuchmanchiyonai zindagii oilaho az bayn raft. Vale sababi asosi on bud, ki oilaho dardi sari qushun shuda, hangomi amaliyoti buzurghajmi harbi, makhsusan vaqti hujum va uburi daryoho, ba safarbarkuni khalal merasondand. Az in ru bud amri qatii hokimi sahroi, ki ba zanhoi hamsafari qushun to anjomi muzaffaronai yurishi Garb zoydanro man mekard. In amrro u, yakunim sol pesh az hujum doda, gufta bud:

– Mamlakathoi Garbro maglub kardemu asphoro nigoh doshta, po az rikob ki giriftem, zanhoi qushun, chi qadare bikhohand, bizoyand. To hamon vaqt gushi man boyad nashnavad, ki zane dar tumane zoydaast…

Ba khotiri piruzihoi jangi CHingizkhon hatto qonunhoi tabiatro inkor mekard, ki khud tahqiri Hayotu Hudovand bud. Hamli zan, ki kori Hudost, Hudoro ham ba khizmati khesh kashidani bud u.

Na kase az bayni mardum etiroz kardu na az qushun – kase ba in bedodi fikri etiroz kardan ham nadosht; on vaqt hokimiyati CHingizkhon allakay chunon muqtadiru muttamarkaz shuda bud, ki hama bechunucharo ba amri gushnoshunidi mani zoyish sar furovardand, chunki jazoi sarkashi noguzir marg bud…

Ruzi habdahum bud,ki CHingizkhon ba yurishi Garb meraft va ruzi habdahum bud, ki holati khosu bemonandi ruhashro ehsos mekard. Zohiran khoqoni buzurg khudro, chun hamesha, munosibi johu jaloli khesh – jiddi, kanoraju, misli shohini forig vomenamud. Vale botinan mebolidu mesurudu sher meguft:

…SHabhoi abri

YUrtai maro dar ogushi garmi khesh girifta,

Posbononi man bedorkhobi mekashand,

To maro dar yurtai chun qasram khobi barohat

                                                                      bubakhshand.

Imruz, dar rohi safar, mekhoham shukrona kunam:

Posbononi derinai shabhoyam

Maro bar takhti khoni nishondand!

Zeri barfu zeri boron,

Ki saropoi kas ba larza meoyad,

Zeri selboronu rezaboron

Girdogirdi yurtai safariam,

Maro tashvishe nadoda,

Hotiri jami manand posbononi man!

Imruz, dar rohi safar, mekhoham shukrona kunam:

Posbononi muqtadiri shabhoyam

Maro bar takht arj dodand!..

Dar miyoni dushmanoni shuru isyongar,

Sadoi bazur shunavoi tirdonro shunidan zamon,

Betakhir

Ba nabard barkhostaand onon.

Ba posbononi ziraku hushyori shabhoyam

Imruz, dar rohi safar, shukrona meguyam:

YOlhoro zeri nuri moh badkhashmona sikh karda,

Galai bovafoi gurgon

Peshvoyashonro hangomi shikor dar halqai khesh

                                                                      megirand.

Hamchunin, dar in hujum ba Garb

Az man judonopazir ast galai kabudyoli man.

Posbononi masnadam dar hama jo bo manand…

SHukronai onho mekunam dar rohi safar…

In sher, agar baland sado medod, dar zaboni CHingizkhon bisyor bejo bud – digar kor nadorad, ki ba bayoni ehsosot mashgul meshavad u! Vale dar in rohi sangin, ki az subh to shomash dar khonai zin meguzarad, shergui ham mumkin.

Sababi bolidaruhii CHingizkhon abri safede bud, ki habdah ruz boz, az subh to shom, boloi sarash dar osmon shino mekard – kujoe, ki meraft, abri safed dar tori sarash bud. Peshguii paygambaronai gaybdon oqibat rost baromad. Vale on vaqt ki bovar mekard! Baroi beehtiromii ruirostu gustokhie, ki dar khayoli kas namegunjad, khudi hamon soat on sodalavhakro ba jahannam firistodan dushvorie nadosht, okhir; lekin darveshi ovora kushta nashud. Pas hukmi taqdir chunin budaast.

Hanuz ruzi avvali yurish, hamin ki tumanhovu korvonu galaho, misli rudhoi tirafomi ayyomi obkhez, tamomi pahnoro ishgol namuda, sui Garb ba roh daromadand, choshtgoh, hini saribod ivaz namudani aspi beholgashtaash, CHingizkhon tasodufan bolo nigarist, vale ba abraki safede, ki rost dar boloi sari u ohista shino mekard va yo shoyad beharakat meistod, hej ahamiyate nadod – osmoni kushod abri kam dorad magar?

U dar ihotai kezegulu jasavulhoe, ki durtar az vay roh mepaymudand, bandi khayolhoi khud, khavotiromez az rui zin ba atrof nigaristavu harakati qushuni bisyorhazornafarai muteonayu purjahd ba fathi dunyo shitobonash, qushuni chandon ba irodaash mute va chandon dar ijroi niyathoyash kushoro, ki guyo na insonhoi har yake botinan khohoni misli u sohibqudrat shudan, balki angushtoni dastash boshand; angushtone, ki lajomi aspashro banavbat andar khud medorand, nazora namuda, pesh meraft.

Az nav ba osmon nigaristavu hamon abrro boloi sari khesh dida, CHingizkhon boz ham bar on naandeshid. Ore, ui giriftori niyati fathi dunyo fikr nakard, ki abri osmon baroi chi payvasta tor-tori sari ui khoki dar harakat ast. Naandeshid, ki chi munosibate miyoni onho buda metavonad.

Ba chashmi kase ham az ahli yurish on abrak natoft, kasero ba on kore nabud, kase ham gumone nadosht, ki dar ruzi rushan mujizae rukh dodaast. Vazifai onon tahi poi khudro didan bud, na osmoni nopaydokanorro nazora kardan. Qushun, changi sumi asponu charkhi arobahoro ba osmon khezondavu masofahoi tayshudaro shoyad abadi va bebozgasht aqib nihoda, dar namudi anbuhi tirafome ravon budu ravon. Hamai in ba khotiri yak saru savdo va irodai khon surat megirift va dahho hazor odamon, sardarfarmonu umedvori u, dar hirsi daryofti shuhratu qudratu sarvat, bo mayli tamom meraftandu meraftand.

Bad-in minvol, to shomgoh roh paymudand. Odatan, dar hamon joe, ki shab faro merasid, langar mepartoftandu subh boz roh pesh megiriftand.

Baroi shabboshi khonu ahli rikobash qablan yurtahoi muhtashame ustuvor mekardand, ki gunbazhoi safedashon hanuz az duriho metoft. Parchami khon – matoi siyohi hoshiyahoyash arguvoni va bar ru aksi ajdahore, ki bo rishtahoi zarin az abreshim dukhta shuda budu az komash shulaho mejast, allakay bar farozi yurtai asosi parafshoni mekard. Kezegulho – bahoduroni muntakhabu giriftachehra, chashm az roh nakanda, muntaziri hokim meistodand. Dar in jo shomonai umum barpo meshud  va, niz dar hamin jo CHingizkhon nakhustmuloqotashro bo noyonhoi qushun doir kardani bud, ki natijahoi ruzi avvali yurishro muhokima  va naqshahoi fardoro tarhrezi namoyand. Barori ogozi harakati buzurgash CHingizkhonro ba lutfu marhamat moil mekard – u on shab baroi noyonho bazm barpo karda, sukhanoni onhoro shunidanu khud niz amru farmone intishor namudan mekhost; va chun peshash hama hushu gush meshavand, har sukhane, ki u bar zabon khohad ovard, baroi tamomi CHahor Sui Olam gufta khohad shud, ba qaribi CHahor Sui Olam muteona ba harfi u gush khohad dod; baroi hamin ham lashkar kashidaast u – baroi talqinu iqrori sukhani khesh. Sukhane, ki qudrati abadist.

Vale badtar CHingizkhon bazmashro khobond. Dili puriztirobash tanhoi mekhost. Sababash on bud, ki…

Ba joi damgiri nazdik shuda, CHingizkhon boz, bori seyum ba abri shinosi tori sarash diqqat dod va yakbora dilash gum zad. Motu mabhuti darki favqulodai khesh, saropo sard gashtu zamin dar nazarash tahuru shud – ba yak zure dast ba yoli aspash burd, ki sarnagun naravad. Hargiz bo u chunin holat rukh nadoda bud, zero mavjude rui Zamini siyahpiston – in asosi vayroninopaziri dunyo, ki Aflok baroi hayotu hokimiyat ehdo kardaast, uro chandon maftun karda nametavonist, ki az gaflat ba hayrat biyoyad; chunin menamud, ki hamaash rushan ast, yagon chiz dar in dunyo qodir nest, ki khiradi betarahhumi uro maftunu dili az khunreziho sangbastaashro mahzun bikunad; holo nashudaast, ki u, nomusi khoniashro ba khok afkanda, az tars chun zanon ba yoli asp chaspida boshad. CHunin nashudaast va naboyad bishavad, chunki khele barvaqt, guftan mumkin, az bachagi, az on zamone ki barodari khud – Bekteri navrasro bo kamongulaki khesh parrond, – zohiran – baroi yak mohiyaki bashastaftoda, vale dar asl,- u bo hisi bemahal bedorshudai gurgonaash bu burd, ki zini qismat baroi du kas tang ast, – az hamon vaqt in jonib, zindagiro bo rohi durustu begalat – mushtzuri daryoft; chize nest va nakhohad bud, ki peshi qudrat mute nashavad, ba zonu naaftad, rangash nakanad; chi joi bandai osi, ki sangu otashu obu darakht va darandayu paranda az fishori zuri johilona ba khoki tira yakson meshavad.

Joe, ki zuri hukmron ast, zar juz mise nestu gul – juz khore. Bino bar in, khulosae barmeoyad: har chize, ki pomol kardanash imkon dorad, nochiz ast va har kase, ki bar poyat meaftad, – vobasta ba kayfi holi mutarahhim – sazovori tarahhum. Dunyo hamin ast…

Vale Aflok, ki tajassumi Abadiyatu Bekaronist va gohe darveshoni Himoloyu kitobkhonhoi ovora tafsirash mekunand, digar ast. Ore, yak u, Osmon-Tengrii dastnoras zeri hukmu farmoni u nest. Balki peshi on u khud kase nest – na isyon karda metavonadu na tarsonda va na ziddash lashkar kashida. Iloji yagona peshi Osmon-Tengri, ki az qismati zaminiyonu chunon ki kitobbozhoi Himoloy meguyand – harakati dunyoho ogoh ast, niyoish kardanu sari tazim furovardan ast. Az in ru, chun har yak bandai miranda, bo duovu qurbonihoyash Osmonro zori mekard, ki lutfu marhamatash namoyadu olami khokiro batamom zerdastash kunad; ba gufti hakimoni ovora, Koinot, ki puri olamho boshad, Osmonro mushkil ast, ki olami khokiro zeri hokimiyati purravu mutlaqi uvu avlodash bisuporad; magar muqtadirtaru arzandatar az u dar bayni odamoni rui zamin hast? Nest, digar odame nest, ki az u zurtar boshadu CHahor Sui Olamro idora karda bitavonad. Botinan u toraft beshtar bovar mekard, ki haqqi makhsusi az Aflok darkhostani hokimi khalqho budan – on chizero dorad, ki digare jurati khohishash namekard; yagon kas boyad hukmroni bikunad, okhir, pas bigzor on shakhse boshad, ki digaronro zuran mutei khesh bigardonad. Afloki bakhshandayu mehrubon to hol istilovu qudratafzoiashro khalaldor nakarda bud va CHingizkhon toraft mutaqidtar meshud, ki Aflok bar vay nazari digar dorad va azizu avliyoyash madadgori uyand. Lanatu nafrinhoi bemisli mardumi badodomadai kishvarhoe, ki u ba dami tegu komi otash duchorashon karda bud, ba sarash furu merekht, vale korash bobaror budu hej yake az in nafrinakho ba afzoishi qudratu shuhrati mudhishash tasire namedosht. Baraks, har qadar ki duoi badash mekardand, az ohu faryodi mardum, ki Aflokro ba imdod mekhost, beshtar sarfi nazar menamud. Bo vujudi in, goh-goh ba dilash vahmu shubhae roh meyoft, ki mabodo qahri Aflokro biyoradu giriftori jazohoi on bigardad. Dar chunin holatho khoni kabir lahzae karakht meshud, khudro dar khud sarkub mekard, tobeonashro imkoni dame farogat medod, omoda meshud tanai sazovori Aflokro bipazirad va hatto tavba kunad. Vale Aflok khashm namekard, norozigii khudro zohir namesokhtu uro az lutfi bekaroni khesh benasib namegardond. Va u, chun hangomi qimor, bar ragmi on chize, ki hukmi azalash mekhondand, harchi beshtar tavakkal mekardu sabri Aflokro imtihon menamud. Aflok toqat mekard! – va u natija megirift, ki baroyash kore nomumkin nest. Bo mururi solho etiqodash mustahkamtar meshud, ki u muntakhabi Aflok, mahz Farzandi Aflok ast.

Dar idu marosimhoi buzurg hofizon, samandsavor dar atrofi izdihom gashta, dar surudhoi khesh Zodai Aflokash mekhondandu hamzamon hazoron dasti duo shodona sui osmon bolo meshud. Vale u, na bino bar in ba on chize sakht bovar kard, ki faqat dar afsonaho bovarash kardan mumkin ast, ne, in hamaro juz tamalluqi sodalavhonai odami namedonist u. Hulosaash az tajribai shakhsi bud, yane Osmoni YAzdoni baroi on dar hama kor pushtiboniash mekunad, ki u javobgui niyathoi Osmon-Tengri yo khud amalkunandai irodai Osmoni Volomaqom ast dar rui zamin. YAne, Osmon ham, misli u, qudrat, qudratmandi va qudratmandro etirof mekunadu bas. Va chunin shakhs juz vay digar kist?…

Vagarna on chize, ki bazan khudashro ham hayron mekard – chun shohin in qadar bosurat ba qullahoi shuhrati mudhishi sarkhushkunanda va hokimii dunyo baromadani yatimbachai avlodi qashshoqi aratkiyatho, ki az azal bo shikoru chorvoparvari ruz meguzarond, chi mani dosht? CHunin hodisai gushnoshunidi tarikhi saltanati dunyoi chi khel surat girifta metavonist? Okhir, zindagi qodir bud ba yak sagirai azjonguzashta qismati aspduzdi cholokero, ki u dar avval voqean ham bud, besh nadihad. Hojati takhminu gumon nest – be khosti  Osmon–Tengri hargiz Temuchini yakasparo parchami aksi ajdahori zarini otashnafasdor hidoyat namekardu nom CHingizkhon nameshud va takhti YUrtai Tiloi nasib namegasht!..

Va, inak, oqibat alomate, ki in hamaro tasdiq mekunad, zuhur namudu shahomati radnopaziru isboti ayoni nazari lutfi osmon ba khoqoni Osiyo padid omad! Ana, peshi nazar ast on, abri dilraboe, ki zuhurashro gaybdoni ovora peshgui kardavu qarib sarashro bokhta bud. Vale gapi u rost baromad. Abri safed ruqai Osmon ast ba Zodai Hesh, nishonai pisandu fotihai nek, payki piruzihoi buzurgi oyandai ust. Ba khayoli kase az hazoron nafaroni yurish nameomad, ki mujizae chunin imkonpazir ast, nafare abri safedi hamsafarro pay nameburd, hej yake nameandeshid, ki az kujost onu baroi chist. Ki ham bar abrhoi ozod meandeshad?.. Tanho yak u, khoqoni kabir, farmonravoi izdihomi benaziri sahroi va hodii on ba fathi dunyo, manii amiqi zuhuri abraki safedro fahmid va chunon motu mabhut shud, ki goh ba imkonpazirii in zuhuroti gushnoshunid bovarash meomadu goh ne. Vujudashro shubhavu gumonhoi dilfishor faro giriftand, ki mushohidavu munosibatashro ba in rukhdod biguyad yo na. U rozi dil kardavu sir bikshoyadu abr dar yak mija zadan goib shavad-chi? Mardum gumon namekunand, ki u devona shudaast?

Bad u boz khudro ba dast giriftu imon ovard, ki paydoishi abr behuda nest va on banogah gayb nakhohad zad, abrak payki Osmon ast bar u; on goh vujudashro boz farahu ehsosi sabukboli, bovari ba durandeshii kheshu durustii yurishash bar taskhiri Garb faro girift va niyati bo shamsheru otash bunyod namudani saltanati dilkhohi jahoni dar dilash qatitar gasht. Hamin bud maqsadi yurishash. Hamin bud ragbati azalii saltanati harisona. Har qadar, ki  sarvatash meafzud, boz beshtar andukhtan mekhost…

Ruzhoi yurish sipari meshudand.

Abri safed, yagon jonib moil nashuda, shino mekard peshi nazari CHingizkhon, ki savori samandi mashhurash – Huba roh mepaymud. Zotan hamin khel – yolsafedu dumsiyoh bud Huba.

Donandaho meguftand, ki chunin asp sitorai khossae dorad, zero dar hazor sol yak bor paydo meshavad. Samand ne, bodpoi bemislu purtoqate bud Huba. Misli selboroni garm, ki bashiddat rui zamin merezad, yurgavu tezraftor bud. Aspe bud, ki lajomashro sar bidihi, dar garmii taloshash monandi boron, ki to okhirin qatra merezadu khushk meshavad, to murdan medavid. YAk hofizi qadim gufta budaast: rui in khel asp odam bovar mekunad, ki abadzinda ast…

Hushbakhtu qone bud CHingizkhon. Madori tozai bemisle ehsos karda, amal namudan, sui maqsad tokhtan mekhost; in lahza guyo khud bodpoi khastaginopazire budu bo chorkhezi mavzun shitobon metokht, guyo chun daryoho jismanu  ruhan ba girdobi purtugyoni khuni samandi dartoz darmeomekht.

Ore, savoru aspash loiqi ham budandu dar qudrat az yakdigar namemondand. Hamin bud, ki julusi savori batanutushi birinjigun nishastani shohinro memond: kafi poyhoyashro bo gururu bovari namoishkorona ba rikob tirgak karda bud; bar asp, chun bar takht, rostu sarbaland va bo ifodai oromii tomi chehrai tangchashmash menishast u. Saropoyash qudratu irodati hokimi buzurgero ayon mesokht, ki qushuni beshumorero sui shuhratu piruziho mebarad…

Hullas, sababi aslii sabukruhii CHingizkhon abri safede bud, ki chun ramz, hamchun afsari sarnavishte kabir, boloi sarash shino mekard. Va, ba in mani, hamai mavjudot, munosibu mutanosib budand. Abr… Osmon… Dar pesh –  izdihomi mutaharrik, dar dasti parchamdor – parchami yurish, ki hamesha nazdiki CHingizkhon parafshoni mekard. Se nafar budand onon – parchamdoroni az vazifai behad puriftikhori bar ishon bovarshuda boviqoru magrur. Har se, guyo makhsus intikhob karda boshand, rui asphoi siyohmushkin menishastand. Dar bayn nafare parchamro bardoshta meraftu du nafari digar, nayzahoyashonro sui pesh nigaronda, az du taraf hamrohiash mekardand. Hoqonro ba pesh hidoyat namuda, abreshimi siyohi zarduzi dar dami bod parafshoni doshtu ajdahori otashafshoni on zinda metoft. Ajdahor dar lahzai jastan tasvir shuda bud va chashmoni  dami khashm purbinu chun chashmoni ushtur barjastaash bo lappishi mato in suyu on su rafta, voqean zindaash jilva medodand…

Az subh boz khoqoni matin az khonai zin ba yurish rohbari menamud. Az chor taraf noyonho asptozon ba u khabar meovardandu saribod amru farmonho girifta, chorkhezzanon ba mavqehoi khesh, ba qushuni mutaharrik barmegashtand. SHitobidan lozim bud, ki to borongarivu loyu chali pesh az zimiston, okhiri tiramoh ba saddi asosii rohi yurish – sohilhoi rudi buzurgi Itil birasand va sardiro muntazir shuda, rudi yakhbastaro bigzarandu sui niyati najibi khesh – fathi Avrupo gom bubardorand.

YUrish to bevaqti davom kard. Dashti nimtorik zeri anvori ba gurub moili oftob to ba durihoi dur, chandone dur, ki vusati dunyoi peshi nazarro tasavvur kardan mumkin boshad, tul kashida bud. Va dar on pahnoi rangin az anvori kohandai khurshed, ki nim andar ufuq bud, vaqti gurub safhoi sarbozon, hazoron savoragon, qushunhoe harakat mekardand, ki har yake mavqei khudro dosht va hama, az dur jarayoni rudhoi siyohero, ki shab tiraashon kardaast, ba yod ovarda, bomarom jonibi oftobi ru bar gurub meraftand.

Pushthoi afgori aspon tanho shabho, vaqte ki qushun baroi shabguzaroni meistod, az zinu savorhoi khesh meosudand.

Va sahari barvaqt dar qarorgoh az nav gulgulai dobulbasho – naqorahoi buzurghajmi pusti barzagov-kashida tanin andokhta, lashkarro ba idomai yurish vodor mekard. Bedor kardani dahho hazor nafar odamon  oson nabud, bino bar in, bedorkunandagon kushishi behad ba kharj medodand va dobulbashoyashon dar on pahnoi bekaron, to hamai mavqeu istgohho, muntazam gulgula meafkandand.

In vaqt khoqon allakay bedor bud. U qarib ki pesh az hama mekhest va bomdodi hanuz rushani tiramohon dar nazdi yurtai purshukuhash gardishkunon hushu yodi khudro jam meovard, peromuni fikru khayole, ki shab  ba sarash omada bud, meandeshid, amrho mekardu lahzahoi forigi bodiqqat ba gulgulai naqoraho, ki qushunro rui zinu arobaho mekhond, gush medod. Ruzi navbati ogoz meyoft, sadoi odamon, raftuoyu ovozho meafzudand va yurishi ba darozoi shab qatgashta az nav shuru meshud.

Naqoraho hamono tanin meandokhtand. Gulgulai sahargohii onho tanho davati bedori ne, balki chize bud, ki manii beshtare dosht. Bad-in vasila CHingizkhon har yak nafarero, ki bo u ba yurishi buzurg ravon bud, khala-khalavu bokhabar mekard, on ogohii hokimi sertalabu sobitqadame bud, ki dar surati gulgulai naqoraho peshtar az har guna fikru khayoli digar, juz afkore, ki az khudash barmeomadu irodai khudashro talqin mekard, chun ba darhoi basta, ba mafkurai nimkhobu nimbedoron zada medaromad, chunki dar khob odamon na ba irodai khud tobeandu na ba irodai gayr; zero khob ozodii bemanivu behudavu makhufest, ki barobari bozgasht az khob boyad qatash kard; chizest, ki qativu berahmona bar on mudokhila namudan lozim ast, to ki bedorshudagonro ba    voqeiyat – ba khidmat, ba itoati bechunucharo, ba amaliyot bozgardoni.

Az gulgulai mudhishi ba narai barzagov monandi naqoraho har dafa ba badani CHingizkhon murgak medamid va in ba khotirai derine vobasta bud: dar ayyomi navrasi, vaqte ki yak ruz dar nazdikiho du barzagovi  bahamdaraftoda purkhash-mona ovoz barovardavu bo sumho khokro ba osmon bardoshta, shokhzani mekardand, vay, giriftori gurrosi mudhishi onho, khud ham yod nadorad, ki chi khel kamongulaki jangiro ba dast giriftu tire ba sinai barodari hamkhunash – Bekteri ganabida, ki baroi mohiyaki az daryo giriftaashon bo u janjol karda bud, zad. Bekter, faryodi mudhishe barovarda, parida khest va, garqi khuni khesh, gashta ba zamin aftod; vay, Temuchin, – ore, on vaqt u tanho Temuchin, yatimaki Esugay – bahoduri bemahal darguzashta budu bas, – dobulbasero, ki peshi yurta mekhobid, sari kitf karda, az tars ba kuh gurekht. Dar on jo, dar sari kuh durudaroz va yaknavokht ba dobulbas kuftu kuft, dar poyon boshad, modarash Agolen, barodarkushro duoi jon kardavu mui sari kheshro kanda, faryod mezadu menolid. Bad digaron davida omadand va, hama dastak zada, suyash faryod mekardand, vale u, beist bar naqora mekuftu chizero nameshunid. Baroi chi boshad, ki kase nazdikash nashud va u, to subhdam naqorazanon, dar hamon jo mond…

Aknun gulgulai mudhishi sadho  dobulbas nidoi jangi, gurrishi purkhashmona, ramzi bebokivu berahmi, ogohii u bud ba ahli yurish, ki gush bidihand va barkhezandu ba amal biogozand, sui maqsad, ba fathi dunyo ravon bishavand. Hohand raft onon, kulli odamonu hayvonote, ki gushi shunavo dorand, az pai u to okhir, to poyoni in ufqi bekaron va, saropo larzida, khohand gush dod ba gurrishi naqorahoi jangii vay. Hatto abraki safed, in shohidi navu judoinopaziri afkori nihoni u, zeri sadoi sahargohii naqoraho, bemaylon boloi sari u charkh mezanad. Bodaki sakhte parchami saltanatro, bo ajdahori otashnafasi zindamonandash, javlon medihad va, ana, on ba rafti shamol ru-rui mato medavadu az kom shulai rushane meafkanad…

Havoi sahargohoni ruzhoi okhir khub omad.

SHabho ham, pesh az khob, CHingizkhon ba nazorai atrof mebaromad. Pahnoi dashti bekaron puri gulkhan bud, alangai gulkhanhoi nazdik va milt-milti durhoyash dar har taraf ba chashm merasid. Rui qarorgohi sarbozonu shabboshi korvon va joi isti  galabonhovu gala dudi safed pahn meshud, odamon in lahzaho, araqshor shuda, seri gusht mekhurdand. Bui gushti pukhta, ki kalon-kalon az degho berun meovardand, darandahoi dashtro jalb mekard. Goh dar in jovu goh dar on jo, miyoni pardai zulmot, chashmoni beqarori on mavjudoti  badbakht durakhshon meshudu ullosi navmedonaashon ba gush merasid.

Lashkarro dar in miyon zud murdakhob meburd. Faqat sadohoi posbononi shabgard, ki qushunro hini farogatash nazorat mekardand, khotirnishon menamud, ki shabongah niz hayot dar in jo muvofiqi tartiboti sakht muqarrarshuda idoma meyobad. Boyad hamin khel ham boshad: hama chizu hama kas vazifahoi kheshro dorand, ki nihoyatan vobastai maqsadi yagonavu oli – khidmati bechunucharovu sodiqona ba fikri jahongirii CHingizkhon ast. Dar chunin lahzaho, botinan sarkhush shuda, u mohiyati khud, yane favqulodam – hirsi rafnopaziri devonavori hokimiyatro, ki bo farotar shudani qudratash toraft meafzud, amiq dark mekard; az in jo noguzir khulosai mutlaqe hosil meshud – matlub tanho hamonest, ki sozgori maqsadi qudratafzoi ust va har on chize, ki javobgui on nest, haqi mavjudiyat nadorad.

Bino bar in ham rukh dod qatl dar Saroy, ki qissaashro solhoi ziyode pas, ba badbakhtii khesh, Abutolib Quttiboev rui kogaz ovard…

Bore, hangomi shabbosh, savoraposbonon mavqei qushuni tumani qanoti rostro az nazar guzarondand. Berun az boshishgohi sarbozon istgohi korvonu galabononu digar ahli khidmati yurish joygir bud. Posbonon az on ham sarfi nazar nanamudand. Nizomi komil hukm merond. Odamon, ki az in safari beokhir  khasta shuda budand, dar hama jo – dar yurtaho, khaymaho, aksaran zeri osmoni kushod, nazdi gulkhanhoi nimsuz, pahlui ham mekhobidand. Atrof sokitu kulli yurtaho torik budand. Taloyai savora taftishro anjom medod. Se nafar sarbozi on, asphoyashonro nigoh doshta, az kadom khususe suhbat mekardand. Sarboze, ki sari taloya bud, – savorai tanumandi telpaki yuzboshi bar sar, – ba ovozi past amr dod:

– Hayr, shud, shumo rafta ganab kuned, man boz kame hamin johoro az nazar meguzaronam.

Du savora raftand. YUzboshi, avval atrofro bodiqqat nazoravu gush karda, bad az asp furomad va, onro etak namuda, az nazdi korvonu ustokhonahoi safari, arobahoi beaspi sarrojonu duzandagon va silohsozon sui yurtai tanhoi kanori boshishgoh qadam zad. U, sarashro kham kardavu ba sadohoi atrof gush doda, andeshamandona meraftu anvori mohi aflok tarhi rui kalonash va chashmoni khira-khira durakhshoni aspashro, ki ahlona az aqib ravon bud, rushan mekard.

Erdene-yuzboshi ba yurtae nazdik shud, ki az afti kor, intizorash budand. Az yurta zane, rumol bar kitfon, baromad va muntazirona nazdi dari on istod.

– Sambaynu*[†], – sadoyashro pakhsh karda, ba zan salom dod u, va tashvishomez pursid: – CHi hol dored?

– Hamaash nagz, shukri Osmon, kor ba khubi anjomid. Digar tashvish nashav, – pichirros zad zan. – Intizorat ast vay, bisyor intizor.

– Man ham az jonu dil didanash mekhoham! – javob dod Erdene-yuzboshi. – Aksii korro bined, ki noyon ba hisobukitobi aspho sar kardu se ruzi daroz az bayni gala baromada natavonistam.

– Hej gap ne, Erdene, khudro nakhur. In jo ham meshudi, az dastat chi kor meomad? Az peshi chashmi mardum dur boshi, behtar. – Zanak, tasallibakhshona sar junbonda, ilova namud: – Az hama muhimash – nagz guzasht, oson tavallud kard. YAgon bor ham dod nazad, toqat kard. Sahari dar arobai pushida jo kardamash. Hamaash nagz, guyo hodisae ruy nadodaast. Bisyor olijanob ast zanat… Ha, chi in qadar laqqidam man! – Ba khud omad zanak. – Bozi davlate, ki sari kitfat nishast, nasibat kunad! – Muborakbod namud u. – Baroi pisarat nom biyob.

– Osmon duoyatro mustajob gardonad, Altun! Manu Dogulang umrbod az tu minnatdorem. Nom boshad, meyobem, gam nakhur.

Erdene lajomro ba zanak dod.

– Tashvish nashav, Erdene, chi qadar ki lozim boshad, nigohubinash mekunam, – guft Altun. – Birav aknun, birav, ki Dogulang bisyor intizorat ast.

YUzboshi, lahzae istoda, shiddati ehsosashro furu nishondu bad nazdi yurta raft, pardai mahkamu vaznini namadiashro nimvo kard va, kham shuda, darun daromad. Dar mobayni yurta gulkhani kalone mesukht va u, dar partavi khiravu zaifi on, Dogulangashro did, ki pustini savsor ba kitf, dar kunji bolo nishasta budu bo dasti rost ohista-ohista gahvorai bo kurpai laganda pushidaro mejunbond.

– Erdene! Man in joyam, – ohista yuzboshiro sado kard u. – Mo in joem, – sharmin tabassum namuda, khudro isloh kard pas.

YUzboshi, sarosema silohi khesh – tirdonu kamonu shamsheri dargilofashro kushoda, nazdi daromadgoh mondu dastonashro yozonda, nazdi zan raft Peshi u ba zonu zad va ruyhoyashon ba ham rasid. Onho, sarhoshonro ba kitfoni ham monda, yakdigarro ba ogush giriftand va chande ba hamon holat mondand. Va digar dunyoi onho fazoi zeri gunbazi hamon yurta budu bas. Hama chizi berun az on istiqomatgohi safari digar vujud nadosht. Faqat on du nafar, faqat on chize, ki ishonro hini galayoni ehsos mepayvast va mavjudi khurdakaki gahvora, ki se ruz pesh ba dunyo omada bud, vujud doshtandu khalos.

Avval Erdene lab ba sukhan kushod:

– CHi kheli, jonam? Ahvolat chi khel? – pursid u, nafasi  nomurattabashro bazur bozdoshta. – Man bisyor khavotir shudam.

– Hamaash guzasht, – tabassum namuda, javob dod zan. – Dar in bora fikr nakun. Behtarash, dar borai  vay bipurs, dar borai pisarchaamon. Hamin khel baquvvatake hast, ki… CHunon sakht memakad sinahoyamro… Ba tu bisyor monand ast. Altun ham meguyad, ki bisyor monand ast!

– Nishonam bideh, Dogulang, bimon bubinamash!

Dogulang khudro kanor girift va, pesh az on ki gahvorapushakro bardorad, beikhtiyor khavotiromez ba sadohoi berun gush dod. Atrof sokit bud.

YUzboshi, dar chehrayaki hanuz beifodai tifli khobida nishonahoi ba khud monandro justa, durudaroz ba u nigarist. Nafasashro ba darun girifta, ba navzod menigaristu shoyad bori avval mohiyati yazdonii ba dunyo omadani avlodro hamchun asosi abadiyat dark menamud. Az afti kor, baroi hamin ham, har yak kalimaro qablan sanjida, sipas guft:

– Bad az in man hamesha bo tu khoham bud, Dogulang, hamesha, har baloe ba saram biyoyad ham. CHunki pisari man bo tust.

– Bo man khohi bud? Kosh! – Labkhandi talkhe kard zan. – Guftanii, ki tiflak nuskhai duyumi tust, hamchunon ki Buddoro bud? Hangomi uro sina dodan in fikr ba saram omad. Uro, ki se ruz pesh dar in dunyo nabud, rui dast giriftamu az dilam guzasht, ki tu az man tavallud shudi.  Tu ham hozir dar hamin bora fikr kardi?

– Ha, lekin kame digarkheltar. Man khudamro bo Buddo barobar karda nametavonam.

– Barobar ham nakun! Tu Buddo ne, ajdari mani, ajdaraki man, – mehrubonona pichirros zad Dogulang. – Man umrest, ki dar bayraqho tasviri  ajdar meduzam va kase namedonad, ki on hama tui. Dar hama bayraqhoi man aksi tust. Bazan khobash mebinamu dar khob zarduziash mekunam, on goh ajdar zinda meshavad va man, iltimos nakhand, – dar khobam ogushash megiram, mo ba ham meoemu parvoz mekunem, ajdar, bol kushoda meparadu maro ham mebarad va dar lahzai shirintarin darmeyobam, ki tui on. Dar khobam tu goh ajdarivu goh odam. Va, bedor shuda, namedonam ba kadomash bovar kunam. Man peshtar ham meguftamat, ki ajdari otashnihodam tui. Beshukhi meguftam. Haqiqatan hamin khel bud. Dar surati ajdar man turo, tajassumi turo zarduzi mekunam. Pas, malum meshavad, ki az ajdar tavallud kardaam.

– CHize, ki dilat bikhohad, bigzor hamon boshad. Vale gapi maro gush kun, Dogulang. – YUzboshi khomush mond va lahzae pas guft: – Aknun, ki farzanddor shudem, oyandaamonro fikr kardan darkor. Holo  dar in bora suhbat mekunem. Lekin qablan, bidoni ham, ba tu guftan mekhoham, ki hamesha dar orzui didorat budamu hastam. Mudhishtarin chize, ki metarsam, nogoh dar nabard murdan ne, balki gum kardani in ormon ast. Dar kujoe, ki bosham, payvasta meandesham: chi khel ormoni kheshro az khud judo kunam, to hamrohi man namiradu bo tu zinda bimonad. Iloje nameyoftamu orzu mekardam, ki ormonam parandae yo darandae, umuman, mavjudi zindae bishavad, to ba dasti tuash doda, gufta bitavonam, ki bigir, in ormoni man ast, bigzor digar  hamesha bo tu boshad. On goh az halokat boke nest. Aknun daryoftam, ki pisaram hosili on ormoni yodu didori tust. Va az in pas hamesha bo tu khohad bud.

– Mo-ku holo nomash ham nakardaem. Tu yagon nom yofti? – pursid zan.

– YOftam,- javob dod yuzboshi, – agar tu rozi boshi, Qunan nomash mekunem!

– Qunan!

– Ore.

– Nomi nagz. Qunan! Samandi javon.

– Bale, aspi sesole, ki dar ayni madoru quvvat ast. YOlash buronro memonadu sumash – surbro.

Dogulang rui navzod kham shud:

– Gush kun, pisaram, padarat nomatro meguyad!

Va Erdene-yuzboshi guft:

– Nomat – Qunan, pisari jonam, shunidi – Qunan.

Onon, giriftori mohiyati on lahzai umri khesh, chande khomush mondand. SHabi sokit bud. Tanho dar boshishgohi hamsoya sage khud ba khud mejakid va az dur shihai aspe ba gush merasid – shoyad dar in nimashab vatani kuhsor, rudhoi tezob, margzorhoi sabzu khurram va anvori oftob, ki pushti asponro garm mekard, ba yodash meomad…

Navzod, ki aknun sohibi nom shuda bud, beparvo mekhobid. Qismati tiflonaash niz alhol pahlui u orom mekhuft, vale jasta bar po khestanash dur nabud.

– Man natanho dar khususi nomi farzandamon fikr kardam, – khomushiro khalaldor kardavu muylabashro bo kafi  baquvvati dastash molida, gamginona guft Erdene-yuzboshi. – Dar borai chizi digar ham andeshidam, Dogulang. Hudat medoni, ki bo navzod dar in jo mondanat mumkin nest. Teztar raftan lozim.

– Raftan lozim?

– Ore, Dogulang va, har qadare teztar boshad, behtar.

– Man ham dar in bora fikr kardam, vale kujo biravem, kujo? Tu chi kor mekuni?

– Hozir meguyam. Hamroh meravem.

– Hamroh? In nomumkin ast, Erdene!

– Faqat hamroh! Magar digar khel shudanash mumkin ast?

– YAk bor fikr kun, okhir, tu yuzboshii tumani rosti!

– Fikr kardam, bisyor fikr kardam.

– Az dasti khoqon kujo meravi? CHunin jo dar rui dunyo nest! Ba khud biyo, Erdene!

– Oromtar gusham bikun, Dogulang, man hamaashro fikr kardaam. Mo sari vaqt, dar shahrhoi serodamu bozordoru puri ovoraho, ki imkon bud, pinhon nashudem. Hamon ruzho behuda nagufta budamat, ki jandai garibi bipushemu hamrohi musofiron ovorai dunyo shuda biravem.

– Kadom dunyo, Erdene?! – Bo alam khitob kard Dogulang. – Kujost on diyore, ki ba holi khud zista bitavoni? Az Hudo gurekhtan mumkin astu az khoqon ne. Hudat medoni – baroi hamin ham jurat nakarda budem. Kase ham az ahli qushun chunin jurat namekunad. Bino bar in, miyoni tarsu muhabbat mondem manu tu bo sirri khesh – tu az saf rafta nametavonisti, ki hambahoi sarat bud, man – az tu, ki hambahoi bakhtam.  Va, inak, tanho nestem mo, pisar dorem.

Bandi iztirobi farovon hardu khomush mondand. Bad yuzboshi guft:

 – Odamon bazan az sharmandagi, besharafi, az jazoi khiyonat megurezand, megurezand, ki jonashonro khalos kunand. Mo majburem baroi on bigurezem, ki qismat farzandamon dodaast, vale baho hamon khohad bud. Tarahhum intizor shudan mani nadorad. Hoqon hargiz amrashro vayron namekunad. Holo ki der nashudaast, gurekhtan lozim, Dogulang, iloji digar nest. Reshai bakhtu badbakhti yak ast. Bo ham khushbakht budem, aknun – bo ham naboyad az badbakhti bitarsem. Gurekhtan lozim.

– Mefahmamat, Erdene, – ohista guft zan. – Tu, albatta, haqi. Lekin dar andeshai onam, ki murdan khub ast yo zindagi. Man gami khudamro namekhuram. Man bo tu chunon khushbakht budam, ki ba khud meguftam: lozim shavad, memuram, lekin nishoni turo kushta nametavonam. Namedonam, az donoi bud yo az nodoni, ki dastam pesh naraft…

– Hudatro azob nadeh, Dogulang, tu boyad fikri murdan yo zinda mondanro nakuni! Manu tu onero, ki hanuz tavallud nashuda bud, qurbon kardan nakhostem. Aknun, ki tavallud shudaast, ba khotiri u boyad zist. Boyad gurekhtu zinda mond. Manu tu pisar mekhostem, okhir.

– Man khudamro dar nazar nadoram. Digar chiz guftan mekhoham. Namedoni, agar maro bikushand, tuvu pisarakatro zinda memonand yo ne?

– Bas kun in gaphoro, Dogulang, maro sharm nadoron. Man chi meguyamu tu chi! Behtarash, bigu, ki ahvolat chi khel ast, ba roh baromada metavoni? Tu hamrohi Altun dar aroba meravi, vay allakay omoda ast, ki hamrohiat kunad. Man – bar-baraton aspsavor, to ki agar hodisae ruy bidihad, raf karda bitavonam…

– CHize, ki khudat bigui, – kutohakak javob dod zarduz. – Bo tu bosham, shud!  Dar bari tu…

Sarhoyashonro sui gahvora kham karda, boz chande khomush shudand.

-Erdene, – guft Dogulang, – meguyand, ki ba qaribi qushun ba sohili Jaiq*[‡] merasad. Altun az odamon shunidaast.

– Ha, badi du ruz merasad, chandon vaqti ziyod namondaast. Ba joyhoi obkhezash boshad, pagoh merasem. On taraf jangal sar meshavad. Jaiq hamon jost.

– Kalon ast Jaiq, chuqur ast?

– To Itil buzurgtarin daryoi sari rohi most. Na har asp guzashtaash metavonad, makhsusan, joi tezobashro. SHokhobhoyash ruyaktarand.

– CHuquru orom ast, bigu.

– Oina barin sokit, lekin tezobjo ham dorad. Medoni-ku: bachagii man dar dashthoi sohili Jaiq guzashtaast – mo aslan az in johoem. Surudhoyamon ham hama dar borai Jaiqand. Mahtobshabho zamzama meshavand surudhoi mo.

– Ba yodam hast, – andeshamandona javob dod zarduz, – bore yak surud khonda budi – surudi dukhtare, ki az mahbubash judo kardandashu khudro ba Jaiq afkand – to hol faromushash karda nametavonam.

– Surudi qadimaest on.

– YAk orzu doram, Erdene, mekhoham, rui abreshimi safed manzaraero zarduzi kunam: ob allakay baham omadaast va on joe, ki  dukhtarak khudro afkanda bud, mavjhoi mahine ba nazar merasandu khalos, dar atrof – rustaniho, parandaho, shaparakho, vale dukhtarak nest, ba on alam tob naovard u. Mekhoham, ki har kase on dukhtaro bubinad, surudi puralami bar farozi daryoi puralam taninandoz dar gushash sado bidihad.

– Badi yak ruz mebini on daryoro. Badiqqat gush kun, Dogulang: shabi digar boyad tu omoda boshi. Hamin ki man bo aspi ehtiyoti paydo shudam, soati chande ki boshad, boyad gahvoraro girifta, baroi. Takhir kardan mumkin nest. Dilam mekhohad hamin ruz bubaramat, ba kujoe, ki rost biyoyad, bubaramat. Lekin atrof – dashti kushod, chor su – chun dar kafi dast, joe nest, ki sar bizanivu pinhon bishavi. SHabho ham mahtobi shudaand. Bo aroba dar in dashti kushod az taqibi savoron dur gurekhta nametavoni. Lekin ontaraftar, dar nazdikihoi Jaiq, buttazorho sar meshavandu kor rangi digar megirad…

Onho boz dergoh mashguli guftugu  budand. Goh khomush meshudandu goh az nav ba muhokima mepardokhtand, ki dar ostonai qismati noayoni oyanda, ki aknun – bo on tiflaki navzod – se nafarrost, chiyashon intizor ast. Maydayak niz der muntazirashon nakard – badi chand lahza dar gahvora ba junbidan daromad va, babacha barin ming-ming karda, girya ogoz namud. Dogulang rui dast giriftash va, az betajribagi khudro gum karda, ba pistonhoi khesh jafsash namud, pistonhoe, ki in qadar ba yuzboshi shinos budand, pistonhoe, ki dar jushi ehsos beshumor busida budashon, pistonhoi suftavu safede, ki u ba pushti lundayaki murgobi tashbehashon medod. Aknun pistonhoi jonbakhshi modar budand onon. CHashmoni yuzboshi az hayratu shavq durakhshidand va u, chizero az dil guzaronda, khomushona sar junbond, – chi qadar gam khurd u ruzhoi okhir va, inak, on chize, ki dar muhlati muayyankardai tabiat boyad ba amal meomad, ba vuqu payvast: aknun vay padar astu Dogulang – modar, onho pisar dorandu modar tiflakashro sina medihad… Az qadim hamin khel ast in dunyo. Alaf az alaf meruyadu farmonbari tabiat ast, hayvon az hayvon ba dunyo meoyadu farmonbari tabiat ast, tanho inson ast, ki yakravona poparkham meistadu saddi rohi tabiat meshavad…

Tiflak chalap-chalap piston memakidu az fayzi piston-murgobi bahra meburd.

– Voy, quj-qujakam* meoyad, – khushnudona khandid Dogulang. – In khel baloyak ast-e, chaspidaastu digar judosh karda nameshavad-e, – meguft u, guyo baroi khandai khushbakhtonai khud mazarat khosta. – Az rosti, ki Qunanmon ba tu bisyor monand ast. Ajdarbacha – zodai ajdari kalon! Ana, chashmakonashro kushod! Bubin, Erdene, bubin, chashmoni turo kanda girifta-ast, binivu labhoyatro ham…

– Monand ast, bisyor monand, – bo mayli tamom rozi shud yuzboshi. – Kasero ba khotiram meorad in maydacha!

– CHi khel – kasero? – hayron shud Dogulang.

– Hudamro, albatta, khudi khudamro!

– Mah, rui dastonat bigir lundacharo. Sabuke hast, ki megui bachai zargush boshad.

YUzboshi nouhdabaroyona tiflakro rui dast girift. Quvvatu vazni dastonash on lahza digar nobarjovu nodarkor bud va u, hayron, ki chi kor kunadu kafhoyashro baroi nigoh doshtani on mavjudi masum chi guna sozgor sozad, boehtiyot  tiflakro ba dilash zer kard, – aniqtarash, nazdiki nazdik namud va, baroi on hisi nozuki to kunun baroyash nooshno ifodai muvofiq justavu az darki onlahzainaash khushbakhtona labkhand zada, mutaassirona guft:

– Medoni, Dogulang, in bachai zargush ne, dili man ast rui dastam…

Navzodro zud khob burd. Vaqti ba joi khud bargashtani yuzboshi ham shuda bud.

YAk posi shab, az  yurtai mahbubaash baromada, Erdene-yuzboshi ba mahtob, ki dar farozi dashti Saroy toraft munavvartar meshud, nigarist va yakbora ehsosi komili tanhoi faroyash girift. Raftanash nameomad, dilash boz nazdi Dogulang, peshi pisarakash bargashtan mekhost. Sadohoi asroromezu purtanini shabi bardavomi dasht diqqatashro jalb mekard. Az on ki ravonai yurishi Garb onho bo amri qismat shariki kornomahoi hoqoni kabirand va, khidmati uro ba jo ovarda, dar ayni zamon zeri khatar qaror dorand, – har lahzae jazoi noguziri vay baroi tavlidi tifl nobudashon karda metavonad, – Erdenero kim-chizi noayonu mudhishe darmeyoft. YAne, payvandi onon bo Hokimi CHahor Sui Olam gayritabii, az hamin lahza in jonib bo hayoti shakhsii khudashon oshtinopaziru nosozgor ast va, barobari in, khulosa yagona khohad bud – boyad firor bikunand, ozodi daryoband, hayoti tiflashon-ro najot bidihand…

Bazudi Erdene durtar az yurta Altun-kanizakro, ki tamomi in muddat aspi uro nigohubin mekardu az turbai safari javash medod, paydo namud.

– Hayr, chi khel, bachahakatro didi? – zud ba gap sar kard vay.

– Rahmat, Altun, didam.

– Nomash mondi?

– Mondam – Qunan!

– Nomi nagz – Qunan.

– Ha, bigzor Osmon bishnavad… Aknun, Altun, gush kun, in gapro digar qafo partoftan mumkin nest. Tu ba joi khoharam hasti, Altun. Baroi Dogulangu kudakash – modare hasti, ki taqdir firistodaast. Tu nameshudi, manu u dar in safar bo ham buda nametavonistemu dardi firoq mekashidem. Ki medonad, shoyad digar hargiz hamdigarro namedidem. «Kulukhandozro podosh sang ast» meguyand, mo imruz kulukhandozem… Man minnatdoram az tu, behad minnatdoram, Altun…

– Medonam, Erdene, – guft Altun, – medonam, chiro dar nazar dori. Okhir, kore kardai tu ham – gushnoshunid! – Altun sar junbonda, ilova namud: – Ilohi, bakhubi bianjomad… Medonam, – idoma medod u, – tu imruz yuzboshii in qushuni buzurgi, pagoh noyon meshudivu yak umr bo obruvu etibor mezisti. On vaqt manu tu chunin suhbat namekardem. Tu yuzboshiiyu man – kanizak. Man kujovu tu kujo. Lekin  tu chizi digarro intikhob kardi, bo amri dilat rafti. Man, gayr az nigohubini aspat, kumake ba tu karda nametavonam. Vazifai man, khudat medoni, ba Dogulang yori rasondan ast. Va man, ba u mehr bastaam, chunki u, ba gumonam, dukhtari khudoi husn ast. Ore, ore! Zebost u – joi gap nest. Lekin man chizi digar guftaniam. Dastoni Dogulang sehrofarand – chand kalobavu porae mato har kase ham yofta metavonad, vale on chize, ki Dogulang meduzad, benazir ast. Az khudam qiyos mekunam. Ajdarhoe, ki meduzad, zinda barin rui bayraq medavandu sitorahoyash rui mato, chun dar osmon, medurakhshand. Guftam-ku: hunarmandi khudodod ast u. Man az u judo nameshavam. Raftani boshed, man ham – bo shumo. Tanho dar roh azob mekashad u, nav khalos shudaast, okhir…

– Man haminro guftani budam, Altun. Pagoh, qaribihoi nimi shab, tayyor budan darkor. Megurezem. Tu bo Dogulangu kudak – dar aroba, man, lajomi aspi ehtiyotiro girifta, aspsavor – bar-baraton. Ba daryobodi Jaiq meravem. Muhimash – to bomdod durtar raftan, ki sahar az payamon naaftand. On tarafash oson…

Hardu khomush mondand. Pesh az on ki ba asp savor bishavad, Erdene-yuzboshi, sarashro kham karda, kafi dasti kharobaki Altun-kanizakro busid. Qismati mehrubon firistodaast baroi uvu Dogulang in zani rezaandomro, ki solhoi ziyode pesh az in dar mulki CHin ba asorat aftodavu hamin tavr to piri kanizi korvoni CHingizkhon monda bud. Zohiran besh az hamsafari tasodufie dar girdobi yurishi CHingizkhon ba Garb nabud uro in zanak. Vale aslan dar ruzhoi sarnavishtsozi umrashon pushtiboni  sodiqu yagonai dildodaho bud. YUzboshi mefahmid, ki dar in dunyo juz u, kanizak Altun, ba kase umed basta nametavonad. Ba kase. Dar bayni dahho hazor odamoni musallahi ba yurishi kabir ravonu bo nidohoi mudhish nabardju tanho yak hamin kanizaki pir tarafi uro megirad. YAk u tanhovu bas. Oqibat hamin khel ham shud.

Bevaqtii on shab, savori samandi peshoniqashqaash Oqjulduz, az pahlui qushuni dar boshishgohu qarorgohhoi korvon forig guzashta, yuzboshi voqeai peshomadro meandeshidu ba khotiri mavjudi navzodu begunohtarin az Hudo madad mekhost; okhir, har yak navzod payke az niyati Hudost, payki niyate, ki muvofiqi on zamone yagon kas chun Hudo dar surati odami zuhur mekunad va hama mebinand, ki insoni haqiqi boyad chi son boshad. Hudo Osmon ast, Osmoni bekaron, Osmone, ki aql ba darkash ojiz ast. Va yak u medonad, kiro chi sarnavishte bidihad – ki ba dunyo biyoyadu umr bubinad.

Erdene-yuzboshi kushish kard az rui zin fazoi sitorazorro nazora bikunad, fikran Osmonro zori binamoyadu botinan posukhi qismatro bishnavad. Vale Osmon khomush bud. Mahtobi tanho, dar namudi seli bunafshi anvor, bar dashti Saroy, ki andar ogushi khobu purasrorii shabiston bud, furu rekhta, dar avj saltanat dosht…

Sahar, mardumro ba khestan, musallahu ba aspho savor shudan, boru bandro ba arobaho bor kardan vodor namuda, boz dobulbasho ba gulgula daromadand va boz izdihomi sahroii CHingizkhon, maftunu majburi hokimiyati tavonoi khoqon, sui Garb roh pesh girift.

Ruzi habdahumi yurish bud. Qismi ziyod – joyhoi dushvorguzari dashti Saroy aqib mond, imruz-pagoh daryobodi Jaiq ogoz meshud, az on pas roh sui Itili buzurg – daryoe, ki dunyoi khokiro ba du qismat – SHarq va Garb judo mekard, tul mekashid.

Hama chiz chun peshtara bud. Pesh-pesh, savori samandhoi siyohmushkin, parchamdoron meraftand. Badi onho, dar ihotai kezegulhovu ahli rikobash – CHingizkhon. Zeri zini u yurgaaspi dustdoshtaash – Hubai yolsafedi dumsiyoh mavzun qadam mezadu dar tori sarash, noayon nigohi khoqonro orostavu gururi be in ham bazur furunishini dilashro afzuda, chun hamesha  hamsafari judoinopazirash – abraki safed harakat mekard. Hej az u judo nameshud on. Dar rui zamin boshad, az karon to ba karoni pahnoro pur karda, izdihomi odami – favj-favji sarbozon, arobaho, lashkari behisobi CHingizkhon ravon bud. Sadoe chun gurrishi bahri shurida fazoro pur medosht. Va in hama, tamomi in seli ravoni odamu aspu arobavu silohu doroivu hayvonot, tajassumi qudratu quvvati u bud, ba u vobastagi doshtu az sarchashmai niyathoi u ob mekhurd. Va on lahzaho, rui zin, u hamono dar borai chize meandeshid, ki kase jurati andeshidanash dosht yo na – andeshaash az khususi saltanati diljui jahoni, davlati yagonayu jovidonai rui zamin bud, ki badi marg ham dar on hukm khohad rond. CHi guna? Tavassuti amru farmonhoe, ki dar zindagiash abadi rui lavhhoi sangin sabt kardaast. Va, to barjo budani on kharsangho, ki farmonhoi sobitashon tarzi hukmronii olamro nishon medihand, amri u dar in dunyo vojib khohad bud.

Rahravon on lahzaho khoqon dar hamin khusus fikr mekardu andeshai jolibi katibahoi sangi, hamchun vositai daryofti umri abad, allakay oromash nameguzosht. Qaror dod, ki bo in kor hamin zimiston, dar sohili Itil mashgul bishavad. Dar intizori fursati ubur shuroi ulamovu khiradmandu gaybdonhoyashro jam mekunadu andeshahoi purbaho-yashro oid ba davlati jovidon ibroz doshta, amru farmonho medihad va on hama betakhir dar kharsangho sabt meshavand. On guftaho dunyoro chappagardon  mekunand va olam hama sar ba qudumi u meorad. Bino bar in ham, u ba yurish ravon astu meboyad kulli mavjudoti rui zamin ba in maqsad khizmat bikunad. Va har chize, ki khilofi in maqsad astu ba komyobii yurish musoidat namekunad, mahkumi bartaraf namudanu reshakan kardan khohad bud.

Boz ilhomi sher guftanash omad:

Az almoshoi benaziri davlati khesh

Durakhshon mohe dar osmon ustuvor mekunam. Ore!..

Muri payrohaero ham gurez nest

Az ohanin sumi asponi lashkari man… Ore!

Anboni tarikhro

Az sagrii araqshori aspi man

Avlodi qadrdonam barmedorand

Va qadri qudrat darmeyoband… Ore!

Hamin khel shud, ki mahz hamon ruz, badi peshin, ba CHingizkhon khabar dodand, ki aloragmi mani qatii khon zane dar qofila zoyidaast. Padari kudak malum nest. In khabarro Arasan-kheptegul ovard. Hepteguli rukhsorasurkhu beqarorchashmi khastaginopaziru hamesha az hama chiz bokhabar in dafa ham az hama pesh darak yoft. «Qarzi banda hama chizro, tavre ki hast, peshat arz kardan, alohazratam, hushdori janobashon az in khusus bandaro ba hamin vodor mekunad», – to ki sukhanonashro bod nabarad, barbabari hoqon asp rondavu az farbehi bazur nafas kashida, kutohakak khabar dod u.

CHingizkhon avval sarfahm naraft va ba kheptegul javobe nadod. U, ki on lahza dar khususi lavhahoi sangini orzuyash meandeshid, darzamon on alami nogahonro dark nakard; der goh peshi khud iqror namudan ham namekhost, ki tasiri inchuninero az in khabar intizor nabud. CHingizkhon haqirona sukut varzida, az alam gardishi aspashro teztar kard va hamono bari domoni pustini sabuki samuriash, misli du boli murgi ramida, ba du taraf bod khurd.  Arasan-kheptegul, barobari u asp davonda, dar holati noguvore monda budu chi kor kardanashro namedonist: gohe, to ki huzurash qahri khoqonro naafzoyad, lajomro mekashidu gohe barobarash asp merond, to ki agar sukhane biguyad, shunida bitavonad. U sababi sukuti bardavomi hokimro hej fahmidavu dark karda nametavonist – dushvor ast magar hamagi du kalima – «Qatlash kuned!»-ro ba zabon ovardan – va hamono on zanaku haromiashro dar joshon qurtakjaf karda mekushtand. CHunin gustokhzanakro ba namad pechonda, damgir kardan darkor, ki digaronro ibrat bishavad.

Banogah khoqon, ba aqib nigoh nakarda, chunon tundu tez gap zad, ki kheptegul rui zin nimkhez shud:

– Baroi chi to zoyidani on qanchiq kase damii shikamashro pay naburd? YO didandu naguftand?

Arasan-kheptegul besarunug charo in khel shudani voqearo sharh dodani bud, ki khoqon omirona gapashro burid:

– Damatro bigir!

Badi chand lahza bazarda pursid:

– Beshu budanashro fahmidem, chikora budaast, ki rahbarah mezoydaast – oshpaz ast, alovmon ast, podabon ast – ki ast?

Va chun fahmid, ki khalosshuda parchamduz ast, behad hayron shud, chunki to hol bore ba khayolash naomada bud, ki kase ba in kor mashgul ast, yane, parchamhoi zarini uro meburadu meduzad, hamchunon ki fikr nakarda bud – kase muzahoyashro bakhiyaduzi mekunad va yo yurtahoi navbanave mesozad, ki umrash zeri gunbazashon meguzasht. To hol in mayda-chaydaho dar khayolash namegunjid. CHaro ham khudro ba in fikrho garang kunad, magar in bayraqho, ki chun gulkhanhoi peshaki afrukhta qabl az huzuri khudash dar qarorgohho, miyoni lashkar, dar nabardu bazmho paydo meshudand, bar farozi uvu lashkarash khud ba khud mavjud nabudand? Ana, holo ham, pesh-pesh, baroi u roh kushoda, parchamdoron ravonand. U ba Garb yurish dorad, ki parchamhoi khudro on jo parafshon kunadu bayraqhoi begonaro zeri poho afkanad. Hamin tavr khohad shud… CHizevu kase sari rohi uro girifta nametavonad. Maydatarin sarpechii har kadome az hamrohonash, ki bo u ba jahongiri ravonand, faqat marg ast. Jazo ba khotiri mute kardan – hamin ast vositai tagyirnopaziri hukmi yak kas bar hamagon.

Vale dar in mavrid natanho zanaki zarduz, balki boz kasi digare ham az ahli korvon va yo qushun gunahkor ast… Kist on?

Az hamon lahza tabi CHingizkhon khira shud. In az chehrai beifoda, nigohi vaznin va nishastash rui zin, ki guyo muqobili shamoli sakht qaror doshta boshad, ayon bud. Vale yagon nafari onone, ki bino bar korhoi takhirnopazirashon jurati ba u nazdik shudan karda budand, namedonistand, ki khiratabii khoqon nachandon az ifshoi  voqeai gustokhonai farmonshikanii kadom yak duzandavu mahbubi nomalumash, balki beshtar az on ast, ki in hodisa qissai tamoman digarero khotirrasonash kard; qissaero, ki dar dilu jonash naqshi talkhu nosuturdanii nangine guzoshta bud.

Az nav, khunshor shudavu dilu jonashro suzonda, jarohati zamoni javoniash ba yod omad; zamone, ki u hanuz nomi asliash – Temuchinro dosht va holo kase gumon namekard, ki az on sagerai bepadar – Temuchin Hokimi Jahor Sui Olam meruyad; on vaqt u khud niz hanuz dar khususi ba in monand chize fikr namekard. Hamon ayyomi dur, dar ayni javoni vay fojiai nanginero az sar guzarond. Zani javonash – Bortero, ki volidoni Temuchin hanuz dar kudakiash khostgori karda budand, dar asalmohi khonadoriashon, hangomi hujumi qabilai hamsoya – merkitho duzdidand va to u, hangomi hujumi navbati, boz ba dast ovardash, ki ruzhoi ziyode sipari shud, ruzu shaboni beshumore guzashtand, ki baroi hisobi aniqashon aknun ham, agarchi bo qushuni bisyorhazora ba fathi Garb meraft, to nomi khudro dar masnadi saltanati jahoni barqaroru abadan dastnoras bisozad va hamaro – rupushu faromush, madorash namerasid.

On shabi dur, vaqte ki merkithoi palid, badi girudori seruzai khunin, betartibona gurekhtand; galahovu qarorgohashonro partofta gurekhtand; zeri fishori mudhishi berahmona, tanho baroi joni nochizashonro raho kardan, az qasos gurekhtand; vaqti amali gashtani savgandi intiqom, ki nido mekard:

… Parchami kuhanu az durho ayoni khudro

Pesh az yurish dar khuni khasm tar kardaam

Va naqorai gulgulafkani kheshro,

Ki pusti barzagov ba ru dorad, ba sado ovardaam.

Ba samandi siyahyoli khesh nishastaam,

Javshani beshikast ba bar kardaam.

SHamsheri beamon ba dast bigriftaam,

Bo merkitho to murdan khoham jangid…

Mardumi merkitro to kudaki gahvora nobud

                                                            khoham kard

Va to lonai chugz shudani makonashon…

– vaqte ki dar on shabi figonu nola in savgandi mudhish purra ba ijro rasid, hamrohi osemasar gurezandagon, ki taqib meshudand, arobai rupushidae ham boshitob on makonhoro tark meguft. «Borte! Borte! Kujoi? Borte!» – bo tamomi ovoz faryod mekard Temuchin, mayusona khudro ba chor taraf zadavu dar yagon joyash nayofta va oqibat, hangome ki ba arobai rupushida rasidu odamonash saribod arobakashro ba jahannam firistodand, Borte ba faryodash javob dod: «Man in joyam! Man – Borte!» – va az aroba parid, u niz khudro az asp afkand, hardu ba istiqboli ham shitoftandu yakdigarro miyoni pardai tiragi ba kanor kashidand. Va hamon lahzae, ki hamsari javonashro sihatu salomat dar ogushash daryoft, chun zarbai nogahonie ba dilash, bui noshinosu begonai, az aftash muylabhoi sakht dudi tamokuoludaro, ki dar gardani garmu narmi u monda bud, ehsos kard va laboni kheshro, to khunshor shudan gazida, jobajo karakht shud. Dar atrof hamono nabardu girudor, zumraero nest kardani digaron idoma dosht…

Bad az on u digar ba jang nadaromad. Hamsari az asorat rahondaashro ba aroba shinonda, aqib gasht. Mekushid khudro nigah dorad, to darhol on chize, ki vujudashro sukht, az dahanash nabaroyad. Bad tamomi umr khudro khurd. Mefahmid, ki zanash na bo ikhtiyori khud ba dasti dushmanon aftod. Vale ba chi qimate zinda mond u? YAk tori muyash ham kam nashud. Malum bud, ki dar asorat azobash nadodaand, aziyatdida guftan mumkin nabud uro. Vale badan ham dar in bora miyoni onho guftugui ruirost doir nashud.

Vaqte on merkithoi kamshumor, ki pas az torumor ba digar mamoliku joyhoi dastnoras kuch basta natavonista budand, digar khavfe ham nadoshtand – yo chuponu khizmatgor shuda budand yo gulom – sababi qasosi behad berahmonai Temuchinro, ki allakay CHingizkhon shuda bud, kase namefahmid. Hamai merkitho, ki gurekhtan muyassarashon nashuda bud, az dami teg guzashtand. Va digar kase az onho gufta nametavonist, ki ba Bortei u, dar ruzhoi asoratash dar qabilai merkitho, aloqae dosht.

Badan CHingizkhon boz se zan girift, vale chize dardi zarbai nakhustinu mudhishi qismatro dar dilash davo karda nametavonist. Ba kase oshkor namesokht, vale hamon dard, hamon zakhmi khunchakon dar dil zindagi mekard khoqon. Vaqte ki Borte nakhustfarzandash – Juchiro ba dunyo ovard, CHingiz-khon aniq hisobukitob kard, ki pisari u budani kudak ham mumkinu pisari begona ham. Kasi nomalume gustokhona ba nomusi u dast zada, umrbod qarorashro rabuda bud.

Va harchand on mardi nomalumi digar, ki zanaki parchamduz hangomi yurish az u tavallud karda bud, ba khoqon munosibate nadosht, khuni hokim tugyon namud.

Bazan yak sababi nochiz ham odamro ba holate meorad, ki dar yak mija zadan dunyo peshi chashmash chappavu rosta meshavad va na chunone menamoyad, ki lahzae peshtar – matlubu maqul metoft… Mahz chunin gardishe rukh dod dar dili khoqoni kabir. Atrof hamon khele bud, ki to in khabar peshi chashm metoft. Pesh-peshash, savori siyohmushkinho, dar dast bayraqhoi parafshoni ajdardor, hamono parchamdoron meraftand; zeri zinash, chun hamesha, yurgaaspash Huba chorkhez mezad; az du baru aqibash, savori samandhoi khushzot, bo ehtiromi tamom ahli rikobash roh mepaymud; atrof pur az posbononi sodiqash – dastahoi kezegulho bud; dar tamomi pahnoe, ki ba chashm merasid, tumanhoi muqtadiri jangiash va takyagohi onho – hazoron arobaho harakat mekardand. Boloi sarash, bar fazoi on hama seli odami, dar osmon abri safedi bovafoyash, hamon abre, ki az nakhustin ruzhoi yurish az himoyati Osmoni Volomaqomash shahodat medod, shino dosht.

Hama chiz chun peshtara menamud, vale chize dar in dunyo bejo shudavu tagyir khurda bud, ki boisi khashmi hardamafzoi khoqon megardid. Malum meshavad, kase az amri u sar pechidaast, nafsi belajomi shahvoniashro az niyati u bolo guzoshtaast, donista ziddi farmudai u raftaast! Kase az sarbozoni u, beshtar az khizmati sadoqatmandonavu itoati bechunucharoi khoqoni khesh zanevu nozbolini varo khostaast! Kadom yak nokiro zanake, amri uro vayron karda, jurati zoydan namudaast!.. Duzanda budaast! – CHi, juz u digar bayraqduz yoft nameshavad?

In fikrho, misli ajiriqu buttazori vahshi, dar vujudash farovon merustandu peshi chashmashro bo pardai khashm mepushidand va u, harchand mefahmid, ki in  hodisa aslan kiroi nestu ba on ahamiyati khosae dodan nameboyad, sadoi digare, ki omironataru qodironatar bud, jazoi sakht, qatli nogushnavhoro dar peshi chashmi tamomi qushun harchi berahmonatar isroru talab mekardu fikrhoi digarro harchi beshtar pakhshu tang menamud.

Hatto Huba, ki khoqon on ruz zinashro tark nagufta bud, guyo vazni izofayu hardamafzoe ehsos kard: yurgaaspi khastaginopazire, ki hamesha chun tiri kamon rost harakat menamud, araqshor shud; in hol peshtar rukh namedod.

CHingizkhon, khomushu khashmi, roh mepaymud. Bo vujudi on ki zohiran nizomi yurishro chize vayron namekardu ba harakati on izdihomi sahroi jonibi Garb va amali shudani niyati buzurgi u – taskhiri dunyo khalal namerasond, hodisae rukh doda: sangaki noayonu rezae az kuhi vayroninopaziri amru farmoni u kanda shuda bud. Va in oromash nameguzosht. Rahorah dar in bora fikr mekard; in uro, chun khori tahi nokhun, beqaror menamud va, payvasta dar borai yak chiz fikr karda, toraft beshtar az huzuri muqarrabonash asabi meshud. CHaro onho uro aknun khabardor kardaand, aknun, ki zanak allakay zoydaast, peshtar kujo budand onon, ba kujo nigoh mekardand, payburdi yak zanaki buguz in qadar dushvor bud magar? On vaqt kor digar meshud – sagi daydu barin hayash mekardandu khalos meshudand. Aknun chi boyad kard? CHun in hodisaro khabarash dodand, u noyoni baroi tashreh hozirshuda – masuli korvonro sakht pursid: chi khel shud, ki to on duzandazanak nazoyidu sodiqin giryai kudakashro nashunidand, in hodisa pinhon mond? CHi khel mumkin bud rukh dodani chunin voqea? Noyon, zabon khoida-zabon khoida, javob dod, ki parchamduz Dogulang dar joi khilvate, dar yurtai alohida mezist, bo bahonai serkori bo kase aloqa nadosht, arobaash ham judo budu kanizake yormandiash mekard, chun bo kore peshash meraftand, zanakro dar garami mato, aksaran abreshimi parchambob, pechida darmeyof-tand. Va gumon mekardand, ki  azbaski orovu tororo nagz mebinad, in korro ham baroi zebash mekunad. Bino bar in, homila budanashro pay burdan dushvor bud. Padari navzod malum nest. Duzandazanakro hanuz pursish nakardaand. Kanizak boshad, meguyad, ki chize namedonad. Biyobu bigir…

CHingizkhon bo alam az dil guzarond, ki in voqea sazovori tavajjuhi voloi u nest, vale azbaski mani zoyishro khud muqarrar kardavu saroni qushun az tarsi jon, har rukhdodro betakhir khabarash medodand, khoqon beikhtiyor garavgoni amri vojibi khesh gashta bud. Farmoni khudro vayron karda nametavonist u. Az in ru, jazo noguzir bud…

Qaribihoi nimashab Erdene-yuzboshi, suporishhoi takhirnopazirro pesh ovarda, guft, ki nazdi noyon meravad, vale in tanho bahonae bud, to az boshishgoh bubaroyadu khudi hamon shab hamrohi mahbubaash firor bikunad. Vay hanuz namedonist, ki khoqon az hamaash bokhabar ast, namedonist, ki hamrohi Dogulangu kudakash gurekhtan muyassarash nameshavad.

Aspi ehtiyotiro, chun sagi shikori, az pasi samandi khesh burda, Erdene-yuzboshi boshishgohhoro osuda pasi sar kard va, ba qofilae, ki  yurtai Dogulang dar qaribihoi on bud, nazdik shuda, khudo meguft, ki ba nozironi shabgardi noyon barnakhurad. Nozironi noyon – khiratarinu berahmtarin dastahoi posbonon – banogoh agar sarbozero sarkhushi qimiz ham daryoband, hej tahammul namekunand – ba joi asp ba aroba mebandandu  arobakash qamchinkubash mekunad…

Niyati dastai khudro tark guftanu ru ba firor nihodan namuda, Erdene medonist, ki agar dastgirash kunand, jazoi oli – dar namad pechonda, khafakush kardan va yo ovekhtan tahdidash dorad. Iloji digar tanho ba dast naaftodan, ba marzu bumi duru begona raftan astu khalos.

Imshab ham mahtobi bud. Dar atrof, to duri, boshishgohhovu galaho ba nazar merasidand va hama jo, peshi gulkhanhoi khomushshuda, sarbozon mekhobidand. Dar bayni in qadar odamu aroba kasero ham ba kujo raftani kase kor nabud. Ba hamin umed dosht Erdene-yuzboshi va, agar qismati nosozgor nameshud, uvu Dogulangu pisarakashonro firor namudan muyassar megardid…

Ba boshishgohi hunarmandon nazdik shudan barobar, yuzboshi fahmid, ki baloe sar zadaast. Hez zada, az zin furomad va, lajomhoro tarang ba dast girifta, dar panohi aspho karakht shud. Ore, musibat rukh doda! Dar nazdi yurtai kanori gulkhani kalone mesukhtu atrofro bo alangai  iztirobangez rushan mekard. Dar peshi on taqriban dah jasavul, baland-baland suhbat karda, aspsavor meistodand. CHand nafare, ki piyoda shuda budand, aspu arobaro qush mekardand, hamon arobaero, ki uvu Dogulang imshab savorash gurekhtan mekhostand. Bad Erdene did, ki jasavulho Dogulangro bo kudak az yurta berun kardand. Pustini savsorash ba tan, rangi ruyash kanda va bepanohu haroson, tiflro ba sari sinaash zer karda, dar rushanii gulkhan meistod u. Jasavulho kim-chiash mepursidand. Har zamon dugu darangashon ba gush merasid: “Javob bideh! Javob bideh, meguyam! Fohishai osi!” Bad nolai Altun-kanizak baland shud. Bale, ovozi u bud in, beshubha, ovozi u. Dod meguft, ki “Man az kujo medonam?! Okhir, baroi chi maro mezaned? CHi medonam, az ki tavallud kardaast u? Okhir, ana dar hamin jo, hamin hozir nashudaast-ku in kor! Kudakro, khudaton mebined, nav zoydaast, lekin, nakhod nafahmed, ki in voqea nuh moh pesh rukh dodaast! Pas man az kujo medonam, ki u kay va bo ki on korro kardaast? CHi maro mezaned, okhir!? Vay bechorahakro chi metarsoned, okhir, kudaki navzod dorad u! Magar dar khizmati shumo nabud u va bayraqhoi jangiero, ki zerashon ba yurish meraved, oro namedod? Pas baroi chi nobudash mekuned, baroi chi?”

Bechora Altun, chun maysayaki zeri sumi asp, chi kor ham karda metavonist, dar surate, ki Erdene-yuzboshi jurati khudro nishon dodan nadosht. Muqobili dah jasavuli musallah az dasti u chi ham meoyad, juz murdanu yak yo du nafarashro bo khud burdan? Vale chi sud az in? Gala-gala zurand in jasavulho. Fursat mepoyand, ki hamakasa daraftandu aziyat bidihandu khun birezand!

Erdene-yuzboshi did, ki jasavulho Dogulangu kudakro ba aroba shinondand, Altun-kanizakro ham bor kardand va dar toriki kujoe burdand.

Va bo hamin khapu khomush shud hama jovu istgoh kholi mond.

Tanho aknun az kim-kujoi qarorgoh ak-aki sagonu shihai aspon va sadohoi nomafhume shunida meshudand.

Gulkhani nazdi yurtai Dogulangi zarduz kurdud mekard. Akhtaroni durakhshon, in hama jonkanivu girudori odamiro khomushona furu burda, chunon betafovut ba fazoi tihi menigaristand, ki guyo noguzir bud rukh dodani in voqea…

Erdene-yuzboshi, chun dar khobu khayol qadam nihoda, bo panjahoi darzamon karakhtu sardgashtaash lajomi aspi ziyodatiro dast-dast kard va, be ehsosi harakoti khesh, onro barovarda, ba tahi poi asp partoft. Ohani lajom khirayak sadoe dod. Erdene nafastangi ehsos namud, havo giriftanash toraft vaznintar meshud. Bo vujudi in, quvvate dar khesh daryofta, ba pushti asp tap-tap zad. Digar darkor nabud on asp, ozod bud on aknunu zarurate nadosht, bino bar in, sarhuyona chorkhez zada, ba galai nazdiktarin payvast. Erdene-yuzboshi bekhudona qadam mezadu namedonist kujo meravad va baroi chi meravad. Az aqib ohistavu besado peshoniqashqaash Oqjulduz – aspi bovafoi jangiash qadam mezad, aspe, ki ba sad nabardash burda bud, vale natavonist savori on arobai zani dustdoshtavu tifli navzodashro rahnamoi kunadu az qismati bad bigurezonad.

Erdene, chun nobino, tavakkalbakhudo qadam mezadu ashki shashqatorash bar rishash meshorid va nuri sardi moh rui kitfoni khamidavu larzonash harakat mekard… Sar-sari megasht u chun darandai tanhoi az gala rondavu dar dunyoi bekaron ba holi khud monda, ki bitavonad, meziyadu natavonad, memirad. Rohi digar nadorad u… CHi kor bikunad, sarashro ba kujo bizanad? Gayr az murdan, korde ba sari sina, ba dili beamon noloni khesh zadanu khudro halok namudan va bo hamin dardi suzoni onro taskin bakhshidanu qat kardan va yo nestu nobud shudan, bebozgasht gurekhtanu abadi dar yagon gur nopadid gardidan iloje nest uro…

YUzboshi, khudro ba rui khok afkanda, beovoz figon kashid, ba shikam khazida, bo nokhun sanghoro kharoshid, vale dili khok narm nashud, pas u sari zonu khest va dast ba kordi bari miyonash burd…

Dasht khomushu tihi va fazoyash sitorazor bud. Tanho yak aspi vafodorash Oqjulduz zeri nuri mahtob, khur-khur sado karda, purtoqatona amri sohibashro intizori mekashid…

 

On subh, qabl az rahaki shudan, naqorachiyon, ki peshaki dar pushtae jamashon karda budand, bo sadoi khesh qushunro ba girdihamoi davat namudand. Dobulbasho, bongi iztirobangezi shadidu hardamafzoe barovarda, dergoh khomush nashudand. Naqoraho, naqorahoi pusti barzagov, chun darandai badomaftoda, durudaroz gurida, izdihomro ba qatli zinokorzani parchamduz, ki kam kason Dogulang nom doshtanashro medonistand, – zane, ki dar yurish kudak zodaast, – mekhondand.

Va zeri gulgulai afsungari naqoraho, sad pai sad, pushtaro nimihota karda, saf kashidand dastahoi chun dar namoishho saropo musallah; dar du taraf boshad, arobahoi puri boru band va ashkhosi yovar, hunarmandoni mukhtalifi yurish – yurtasozho, aslihasozon, sarrojon, duzandaho – zanonu mardone joy giriftand, ki hama javon va dar ayni borvari budand. Baroi tarsondanu pand dodani onho barpo meshud in qatli ibratbakhsh. YAne, har kase, ki jurati vayron namudani amri khoqon bikunad, az umr benasib khohad gasht!

Dobulbasho, khunro dar ragho sard namuda, hamono rui pushta gulgula doshtand. In sado vujudhoro az tars karakht mekardu ba amale, ki bo rayi CHingizkhon surat megirift, rozi va, besh az in, hamdil megardond.

Inak, zeri bongi muntazami dobulbasho, rui takhti ravoni zarin khudi khoqon, ki qatli osizani makhuf – osizanero, ki az ki zoydanashro hej oshkor nakard – orosta bud, ba pushta bolo shud. Takhti ravonro rui pushtai khazonrang, miyoni parchamhoi az nurhoi nakhustini oftob durakhshonu az shamoli dasht parafshon furovardand. Ramzi khoqon bud ajdahorhoi otashnafasi bo tamomi quvvat parroni parchamho, vale u, khoqon, gumone ham nadosht, ki duzandaashon varo ne, digarero tajassum kardaast. Digarero, ki ajdahori chobuku jasuri khilvatgahi ogushash bud. Va kase az hozirin pay ham nameburd, ki aknun mahz baroi hamin sarashro ba bod medihad.

On lahza toraft nazdiktar meshud. Naqoraho batadrij sadoyashonro past mekardand, to pesh az qatl batamom sukut bivarzandu khomushii garonero, ki dar intizorii mudhishash vaqt behududu bekaronu beharakat meshavad, shiddat bubakhshand va bad, boz balandu badkhashmona gulgula afkanda, lahzai qati zindagiro bo sadoi vahshatbori khesh pur bisozandu dar vujudi makhmuri har yake az shohidon ehsosi qasdu kina va shodmonii nihoniero barangezand, ki mahkumi qatli dor u ne, digarest.

Sadoi naqoraho furu menishast. Hoziron saropo hushu gush va aspon zeri zinho shakh shudand. CHehrai CHingizkhon ham jiddivu beifoda bud. Az laboni sakht ba ham fishurdavu nigohi befosilai sardi chashmoni tangash guyo zahr meborid.

Barobari az yurtai ba qatlgoh nazdiktarin berun kardani Dogulangi parchamduz naqoraho az zabon mondand. Jasavulhoi govzur, az tahi kashi zanak girifta, ba arobai duaspa telaash dodand. Dar rui aroba uro az aqib jasavuli giriftachehrai javone doshta meistod.

Ashkhosi safho, makhsusan, zanon, ba gur-gur daromadand: “Ana, on duzandazanak! Zinokor! Beshu zoydaast! Ba in javoniyu husnu jamol zani duyum yo seyumi noyone shuda metavonist, okhir! Noyoni pirero meyoft-ku, huzur mekardu ruzi kamiro namedid. Vale, inro bined, ki oshiqbozi kardavu zoydaast, behayo! Ba rui khoqon tuf mekard, behtar bud! Aknun bigzor jazoyashro bubinad. Bigzor dar kuhai shutur dorash bikashand! Davidani gusola – to kahdon, khushrucha!” In mahkamai pichir-pichirho idomai gulgulai badkhashmonai dobulbasho bud. Baroi hamin ham chunin baisroru gurron gulgula meandokhtand naqorahoi barzagovinapush, ki maynahoro gij kunandu nisbati one, ki sababgori khashmi khoqon shudaast, adovat barangezand.

– Bubined, kanizaku kudakro bubined! – shodona dod mezadand zanoni korvon.

Haqiqatan ham, Altun-kanizak bud, ki navzodi kuhnapechro bardoshta meomad. Pesh-peshi jasavuli badvohimae, dar khud furu raftavu haroson ba chor taraf nigarista, Altun bar-bari aroba qadam mezadu bo bori sari dastash guyo jinoyatkorii duzandai mahkumi margro tasdiq mekard.

Bad-in surat onhoro baroi tamoshoi dahshatnoki arafai qatl meburdand. Dogulang mefahmid, ki aknun chizi digarero chashm doshtan imkonnopazir ast, digar na mebakhshandu na avfash mekunand.

Dar yurta, pesh az on ki ba sharmsorkuni baroran-dash, kudakro bori okhir sina doda bud u. Tiflaki badbakhti bekhabar az dunyo, zeri sadohoi batadrij furunishini naqoraho, ganab karda budu bo jiddu jahd piston memakid. Altun-kanizak hamrohashon bud. Darun-darun girista, bo kafi dast dahonashro mepushid, ki figon nakashad. Hamon lahzaho muyassarashon shud, ki chand harfe raddu badal kunand.

– Vay kujost? – Harchand medonist, ki Altun ham az in bobat khabare nadorad, ohista pichirros zad Dogulang, boshitob sinai digarashro ba dahoni kudak monda.

– Namedonam, – giryakunon javob dod Altun, – ba fikram, az in joho dur.

– Koshki! Koshki! – Tavallo namud Dogulang.

Kanizak dar javob baalam sar junbond. Onho hardu dar borai yak chiz meandeshidand – kosh Erdene-yuzboshi bitavonad, ki pinhon bishavad, durtar biravadu az chashm nopadid bigardad.

Az pushti yurta sadoi pomoni, pas ovozho ba gush rasidand:

– Bikash, bubrorshon aknun!

Zanaki zarduz, okhirin bor kudakro  ba sari sinaash zer karda, bo hasrat bui shirinashro furu burdu pas bo dastoni larzon ba kanizakash dod.

– To zinda ast, nigohash kun…

– Betashvish bosh! – Altunro ashk gulugir shud va u, digar khudro nigoh doshta natavonista, sakhtu navme-dona figon kashid.

Hamon zamon jasavulho rasidandu berunashon kashidand.

Oftob baland shuda, rui ufuq meistod. Dar pasi izdihomi qushunu arobaho, ki omoda budand badi qatli zanaki zarduz rohi yurishro idoma bidihand, ba chahor taraf dashti hamvoru behududi Saroy  tul kashida bud. Sari yake az pushtahoi on ravontakhti zarini khoqon medurakhshid. Hangomi az yurta baromadan Dogulang bo gushai chashm onro did, ki ruyash khoqoni Hudoson dastnoras menishastu dar atrofash bayraqhoi ajdahori otashnafasdori khudash dukhta az nasimi dasht parafshon budand.

Az zeri chodari takhti ravoni sari pushta CHingizkhon hama chiz – ham dashtu qushun va ham mardumi korvonro ba khubi medid, dar bolo boshad, chun hamesha, tori sarash abraki safedi bovafo shino dosht. Qatli zarduz on subh yurishro ba takhir meandokht. Vale anjomi yak kor zarur bud, ki idomai digare imkonpazir boshad. In qatl dar huzuri u avvalinu okhirin nabud – har guna sarkashiho mahz hamin khel jazo doda meshudand va khoqon har dafa az nav imon meovard, ki baroi ba tartiboti yagonai muqarrarkardai hokim itoat namudani mardum qatli kushod zarur ast, zero ham haros va ham shodmonii razilona, ki margi ijbori na ba sari khudashon omadaast, odamonro majbur mekunad jazoi mudhishro chun sazoi lozim bipazirand va amali hokimiyatro natanho mazur bidorand, balki maqul ham bidonand.

In dafa ham, chun duzandazanakro az yurta barovardandu baroi sayri sharmandavor ba aroba savor kardand, odamon chun zanburho shur bardoshtandu beqaror gashtand. Vale mushake dar chehrai CHingizkhon bejo nashud. U hamono zeri chodari takhti ravon, dar halqai parchamhoi parafshonu kezegulhoi haykalson karakhti bayraqbardor menishast. Maqsad az qatli mazkur mahz hamin bud – bigzor hamaro sabaq bishavad, ki dar rohi yurish moneai nochiztarin ham noravost. Botinan Hoqon mefahmid, ki dar nisbati in zani javon, in modar chunin jazoi berahmonaro ravo nadidanash ham mumkin bud, metavonist uro bubakhshad, vale dar in amal manie darnameyoft: olihimmati oqibati khub nadorad – hokimiyat sust meshavadu mardum – gustokh. Ne, u pushaymon nest, yagona boisi norozigiash hamin ast, ki mashuqi duzandazanakro oshkor kardan muyassar nashud.

Hudi on duzandazanaki mahkumi dor, girebonchoku mupareshon, savori aroba, allakay az nazdi safhoi qushunu korvon ravon ast va muhoi siyohi anbuhash, ki az nuri oftobi subh chun angishti mujallo medurakhshand, rui kamkhunu rangkandaashro pushonda-and. Vale sarashro past namegirift Dogulang va bo nigohi tihivu hasratbor ba atrof menigarist – digar chizi pinhon mekardagi nadorad u. Ho-o, ana, on zan, ki mardero besh az jonash dust doshtaast va, ana, tifli mamnui u, ki az in ishq tavlid shuda!

Lekin odamon besh az in donistan mekhostandu dod  mezadand:

– E baytal, kujost aygirat? Kist u?

Va, az ehsosi beshuuronai ayb khud ba khud ba vajd omadavu khashmitar shuda, faryod mezad izdihom, ki kheshro zudtar az in gunohi qabeh vorahonad:

– Biovezed qanchiqro! Zud biovezed! Der kardan chi lozim?

Sozandagoni marosimi qatl shoyad umed doshtand, ki  tudai besh az pesh khashmi ruhi zarduzro shikasta metavonad. Noyoni narovozu hangomakhohe, ki ba khotiri khoqon ba hama kor omoda bud, az ihotai khon judo shuda, sui on sahnai dilfishor – arobae, ki zarduzi mahkumro meburd va kanizaki tifl sari dast bar-bari on ravon – asp tozond.

– Biisted kani! – Az roh bozdosht onhoro va, ba safi savoron ru ovarda, dod zad: – Gush kuned hama! In behayo boyad az ki zoydanashro biguyad! Biguyad, ki bo ki aloqa doshtaast! Ku, bigu, padari kudakat dar bayni hamin mardon ast?

Dogulang javobi rad dod. Gulgulae safhoro faro girift.

Aroba az nazdi dastae peshi digarash meraftu yuzboshiho sado mekardand:

– Dar dastai man nest! SHoyad dar dastai tust on chaqqon?

Hamzamon on narovoz baisror az zanaki zarduz talab mekard, ki padari navzodashro nishon bidihad.

Ana, boz arobaro rubarui dastae nigoh doshtand va boz hamon savol sado dod:

– Nishon bideh, jalab, az ki zoydi?

Mahz dar hamin saf, dar sari hamin dasta bud Erdene-yuzboshi, savori Oqjulduzi peshoniqashqaash. Nigohhoi Dogulangu u ba ham barkhurdand. Vale dar on gulgulavu besomoni kase diqqat nadod, ki ba chi dushvorie nigohhoyashonro az ham barkandand onon, chi khel, muhoi pareshonashro az peshoni dur karda, yak qad parid Dogulang, chi guna chehraash lahzae shulavar gashtu hamono khomush mond. Tanho yak Erdene tasavvur karda metavonist, ki in yak lahzayaki didor baroi Dogulang chi qimate doradu dar dilash chi shodivu hasrate barangekhtaast. Dar javobi noyoni narovoz Dogulang, hushyor shudavu khudro ba dast girifta, boz qati javob dod:

– Ne, in jo nest padari kudaki man!

Boz ham kase diqqat nadod, ki Erdene-yuzboshi yakbora sar ba zamin afkand va hamono bo yak zure khudro orom vonamud.

Se jallod allakay tayyor budand. Onon, ki khilathoi siyohi ostinhoyashon barzada ba tan doshtand, shuturi dukuhonaero ba mobayn barovardand. SHutur chunon kalon bud, ki sari aspsavoron hamagi ba miyonai shikamash merasid. Bino bar nabudani chub, kuchmanchiyon dar dashthoi kushod az zamoni qadim chunin tarzi qatlro ba kor meburdand – mahkumshudagonro az du taraf dar kuhoni shutur meovekhtand va agar mujrim yak nafar boshad, khaltai pur az reg ba sifati hamtarozuyash khizmat mekard. Hamtarozue  chunin baroi Dogulangi zarduz niz omoda bud.

Jallodon, bo dugu darang va zarbahoi chub, ushturi purkhashmona gurronro majbur kardand, ki pohoi darozi barjastaustukhonashro zeri khud gundoshta, ba zamin bikhobad. Dor tayyor shud.

Naqoraho boz batadrij ba khurush daromadand, to ki dar lahzai zarur yakbora gulgula angezandu dilu maynahoro karakhtu garang kunand.

Noyoni narovoz, az aftash in dafa baroi dilkhushi, boz ba zarduz ru ovard:

– Okhirin bor mepursamat. Tu, fohishai beaql, azdusar memuri, haromiat ham zinda namemonad! CHi khel bifahmem, okhir, nakhod nadoni, ki az ki buguz shudai. SHoyad, boz kamtar zur zada, ba yod meori?

–  Kim-kay, az in joho dur ruy doda bud in voqea, – posukh dod zarduz.

Har-hari mardonu chirrosi zanon fazoi dashtro pur kard.

Noyon boshad, hej taskin nameyoft:

– Pas, dar bozor jur shuded?

– Hov, dar bozor! – Barqasdona guft Dogulang.

– Savdogar bud yo ovora? Balki duzdi bozor bud, ha?

– Savdogar bud, ovora bud, duzdi bozor bud – namedonam, – takror kard uro Dogulang.

Boz har-haru chirros ba fazo pechid.

– Farqash chi baroi in, ki savdogar ast, ovora ast yo duzdi bozor, muhimash – on kor!

Hamin vaqt, gayrichashmdosht, az safi sarbozon sadoe baromad – kase burrovu baland dod zad:

– Manam padari kudak! Bisyor donistan bikhohed, manam!

Hama yakbora khomushu karakht shudand – kist in? Kist, ki dar lahzai okhirin ba faryodi marg javob dod, dar lahzae, ki rozi oshkornakardai zarduzro abadi bo khesh meburd?

Va, chun aspi peshoniqashqaashro mahmez zanonda, Erdene-yuzboshi az qator baromad, hama motu mabhut shudand. U, Oqjulduzro bozdoshta, ba tudai mardum ru ovardu baland takror kard:

– Bale, man! In pisari man ast! Nomash – Qunan! Modari pisaram – Dogulang! Hudam – Erdene-yuzboshi!

In sukhanonro guftu peshi nazari hama jahida az asp furomad, dast daroz karda, ba gardani Oqjulduz tap-tap zad, ki asp turid. YUzboshi, rahorah silohu jihozashro az tan raho kardavu ba har taraf afkanda, sui zarduz, ki jallodon allakay dastonashro medoshtand, ravon shud. U meraftu hama medidand, ki odame beparvo ba istiqboli marg qadam mezanad. Ba mahbubaash, ki omodai qatlash karda budand, rasida, Erdene-yuzboshi, ba zonu zad va uro ogush kard, zan dast bar sari vay nihod va hardu peshorui marg, boz ba ham payvasta, sokit mondand.

Hamon zamon bongi dobulbasho baland shud. Onho chun podai besaranjomi barzagovon, bo tamomi ovoz gurrida, gulgula andokhtand. Gurrishashon itoati umum va shiddati hayajoni hamagonro darmekhost. Va hama yakbora ba khud omadandu ba holati qabli bargashtand va amru farmonho baland shud, ki hamaro ba omodagivu idomai yurish vomedoshtand. Naqoraho nido mekardand: har kas boyad chun hamagon boshad, hamagon boyad qarzi kheshro ado bikunand!

 Hamono jallodon ba kori khud sar kardand. Boz se jasavul ba kumaki ishon shitoftand. Onho yuzboshiro ba zamin afkanda, zud dasthoyashro ba pusht bastand, zarduzro niz ba hamin hol ovardand va harduro kasholakunon peshi shuturi khobida burdand; boshitob band partofta, yak halqaashro ba gardani yuzboshi andokhtandu digarashro, az boloi kuhoni shutur guzaronda, ba gardani zarduz va noshikebo, zeri gurrosi yaknavokhti naqoraho, ba khezondani shutur pardokhtand. SHutur barkhostan namekhostu muqobilat mekard, dod mezadu dandon-hoyashro sharaqqas zanonda, gazidani meshud. Vale zarbahoi beamoni chubho majburash kardand, ki qomati benazirashro  rost kunad va lahzae pas, az du tarafi shuturi dukuhona, payvandi ham jasadhoi du nafare, ki dar haqiqat hamdigarro to gur dust doshta budand, ovezon shud.

Dar tupalangi naqoraho na hama az sari pushta gayb zadani ravontakhti khoqonro pay burdand. Hoqon khushholona qatlgohro tark meguft: jazodihi muvofiqi maqsad, besh az intizorash surat girift – oqibat one, ki zarduzro rom kardavu dilkhushihoi tahi kurparo az hama chiz bolo guzoshta bud, malum shud, okhir; peshi nazari hamagon jazoi sazovor girift va shoyad in talofii gunohi on shakhsi okhiri kor nomalummondae bud, ki Bortei u zamone ogushashro didavu nakhust-farzande tavallud kard, ki botinan khoqon hej dustash namedosht…

Naqoraho, hamono mudhishu shadid gulgula afkan-da, ba gardishi shutur, ki jasadhoi ovezoni dildoda-gonro meburd, jur meshudand. Dildodagonero, ki du halqai yak dori rui kuhoni shuturero ba ham dida budand. YUzboshivu zarduz bejon dar du tarafi jonvari borkash alvonj mekhurdand. Qurbonie budand onho dar poyai takhti khunini hokimi oyandai dunyo.

Dobulbasho hamono, hamaro talkhakafu karakht namuda, sado mekardand. Va har yak kas on ruz bo chashmoni khud medid, ki khilofi rayi khoqoni bemaylon sui maqsadi khesh rahsipor raftan ba sarash chi meorad…

Jasavuloni jallod, dori mutaharrikashonro pesh andokhta, boviqor az nazdi qushunu korvon guzashtand. Va to jasadhoro dar chuqurii qablan kandaashon gur kardani onho dobulbasho khomush nashudandu naqora-chiho, araqshor gashta, gulgula afkandand.

Dar in miyon qushun ba roh baromad va izdihomi sahroii CHingizkhon boz sui Garb harakat namud. Dastahoi savoron, arobaho, galaho, ustokhonahoi sayyor – hama ahli yurish, harchi teztar qadam zada, mavzei manfuri dashti Saroyro boshitob tark meguftand. Betakhir raftand hama va dar on joi matruk yak vujudi zoru tanho – Altuni tifl sari dast mond, ki namedonist sarashro ba kujo bizanadu jurate nadosht az khud darak bidihad. Hama banogoh uro az yod burdand, guyo az hanuz zinda budanash or karda, tarkash namudand; hama chunin vonamud mekardand, ki namebinandash, hama, chun hangomi sukhtor, megurekhtandu kasero fursati paykhas kardani u nabud.

Dere naguzashta, atrof sokit shud, digar na dobulbase mondu na nidoe va na parchame… Tanho pai sumi asponu rohi puri poru, ki samti yurishro nishon medod – naqshi kure dar dashti Saroy – ba chashm merasidu bas…

Matruki hamagon – Altuni zorro gushho az tanhoi sado medod, u beholona az nazdi  gulkhanhoi dushin sarquti nimsukhtavu afkanda gun mekardu ustukhonhoi nimkhoidaro dar khaltae jam meovard. Miyoni on hama pustaki afkandae ham yoftu sari kitf partoft, to shab bolini khudu kudak bikunad, kudake, ki be ikhtiyori khesh modarash shuda bud…

Haqiqatan, Altun namedonist chi kor kunad, kadom su biravad, dar kujo sarpanohe juyadu tiflakro chi khel ser kunad. To shishtani oftob ba mujizae umed dosht, ki banogoh bakhtash mekhandadu yagon yurtai besohibi chuponi – sarpanohe dar in dasht – duchorash meoyad. Hamin khel gumonho mekardu khudro umedvor  menamud ui kanizak, ki banogoh ham ozodi ba dast ovarda budu ham – az qismat dushbore, ki az khayolash meharosid. Okhir, navzod hamin zamon gushna memonadu shir mekhohad va peshi chashmoni u az gushnagi memirad. Az hamin meharosid u. Va iloju chorae nadosht.

CHorai yagonavu az ehtimol  dure, ki Altun umed mebast, daryoftani odamon bud dar in biyoboni beodam va, agar dar miyonashon shirdeh modare boshad, kudakro peshi u burdanu khudro ikhtiyori ba kanizii  onho supurdan…

Tavakkalan goh sui oftobbaro raftavu goh sui oftobshin, zoru hayron megasht zanak dar on dasht… Kudak sari dast betanaffus meraftu meraft. Qaribi peshin bud, ki tiflak, toraft beqaror shuda, ba hiq-hiq daromad va, girya karda, sina khost… Zanak, parpechakhoyashro ba tartib ovardayu rahorah “jonam-sheram”-ash karda, raftan girift. Vale, dere naguzashta, kudak sakhttar ba girya daromad va, digar orom nashuda, to kabud gashtan girist; on goh Altun, az roh bozistoda, faryod zad:

– YOri kuned! YOri kuned, okhir, chi kor kunam man?!

Dar tamomi on dashti bekaron na dude ba nazar merasidu na shulae. Dar on pahnoi beodam chize ham nabud, ki nigoh bar on barkhurad… Dasht bekaron budu osmon bekaron va tanho  abraki safede oromona boloi sar gird megasht…

Kudak, pechutob khurda, girya mekard. Altun ba zoravu nola daromad:

– CHi mekhohi, okhir, az man, e tiflaki sarsakht!? Nav chorruza shudai, okhir! Badbakht ba in dunyo omadi, badbakht… CHi khel serat kunam, okhir, chi khel? Namebini, ki dar atrof jonzode nest! Dar hama dunyo tanhoem moi badbakht, tanho abraki safede dar osmon metobadu bas, murgake ham nameparad, yak abraki safed tob mekhuradu tob… Kujo biravem manu tu? CHi khel turo ser kunam man? Manu turo tark kardand hama, partofta raftand, padaru modaratro ovekhtandu gurondand. Okhir, charo jang mekhohand odamon, charo bo bayraqu naqoraho ziddi ham meravand, tui navzodro badbakht karda, chi mekhohand onon?!

 Va boz, kudaki giryon dar sari sina, dar dasht ba davutoz daromad u; medavidu meandeshid, ki boyad naistad, qaror nagirad, ki az dogu dard zindabazinda pora-pora meshavad… Lekin navzod inro namefahmid, az girya gulugir shuda, haqi khudro talab mekard, shiri garmi modar mekhost. Altun navmedona sari sange nishast, giryonu khashmi gireboni kurtaashro darid va sinahaki pajmurdai dahoni kudak nadidaashro ba laboni u mond:

– Mah, bigir, mah! Bovar kun! SHir doshta bosham, nakhod nadihamat, okhir, yatimaki badbakht! Mah, bubin, shoyad bovarat biyoyadu digar jonbezoram nakuni! CHi meguyam man! Ba ki meguyam! Pistoni khushkidavu gaphoi befoidai man ba tu chi darkor! CHi jazo bud, ki dodiam, ey Osmon!

Kudak, pistonro giriftan zamon, orom shud. Bo tamomi vujud ba on nemati dilkhoh chaspida, bo zabonu dandonjoyash memakid va chashmakoni az khursandi durakhshonashro goh mekushodu goh mepushid.

– Hayr, chi khel? – bezardavu khastahol shirmakro nadomat kard zan. – Bovar kardi aknun? Bovar kardi, ki befoida memaki? Hozir tu az peshtara ham sakhttar ba girya medaroi. On vaqt man saramro ba kujo mezanam dar in dashti lain? Gumon mekuni, firebat dodaam, nakhod turo fireb diham man? Tamomi umr kanizam, lekin kasero fireb nadodaam; modaram dar kudakiam meguft, ki dar mo, khitoiho, kase kasero namefirebad. Maylat, kamtar orom shav, haqiqati talkhro hozir khudat mefahmi…

Hamin khel sukhanon meguftu meguft Altun-kanizak, khudro ba qismati noguzir omoda karda, vale nogoh dar taajjub mond, ki shirmak az pistoni puch hej dil kandani nabudu baraks, dar chehrayakash nuri halovat medurakhshid…

Altun boehtiyot sari sinaashro az dahani tifl giriftu hamono ohista faryod zad – az pistonash juyai shir ravon bud. Motu mabhut gashta, sinaashro ba dahani tifl mondu lahzae pas berun ovard va boz did, ki hamono shir meshorad. SHir kardaast u! Ehsos namud zan, ki quvvai noayone ba tamomi vujudash jori meshavad.

– Hudoyo! – Beikhtiyor nido kard Altun-kanizak. – Pistonam shir kardaast! SHiri haqiqi! Meshunavi, maydahaki man, modarat khoham bud man! Aknun tu halok nameshavi! Osmon ba dodamon rasid, jigargushai mani tu aknun! Nomat Qunan ast, chunin nomida budandat volidon, padaru modarat, ki ba yakdigar dil dodand, to turo ba dunyo biyorandu dar in roh bimirand! SHukri one bikun, ey tifl, ki in mujiza – shiri maro baroi tu padid ovardaast…

Altun, motu mabhuti in voqea, sukut kard. Saropoyash taspidu dar peshoniash qatrahoi araq paydo shud. Ba chor sui on pahnoi bekaron nigarista, kasevu chize nadid u, faqat oftob shulaposhi mekardu abraki safedi tanhoe boloi sarashon charkh mezad.

Tiflak, ser shuda, boz khob raft; jismakash rui dastoni nimqati zan, bo etimodi tom osudu nafasgiriash muntazam shud va zan, hamai on chizero, ki az sarash guzashta bud, faromush kardavu bongi mudhishi dobulbashoro, ki hanuz dar gushhoyash sado medod, bartaraf namuda, garqi ehsosi shirini  to kunun nooshnoi modari gardid va dar on ehsos vahdati fayzbori zaminu osmonu pistoni sarshori shiri jonbakhshro daryoft…

Dar in miyon yurish davom dosht… Izdihomi buzurgi fotehi dunyo bo jarayoni muqarrarshuda jonibi Garb meraftu meraft. Dasht az qushunu korvon va galavu podaho siyohi mekard…

CHingizkhon, savori samandi bebadalu khastaginopaziri hamchun sarnavisht dilfireb – yolsafedu dumsiyohash, dar ihotai posbononu ahli rikob, az pasi bayraqhoi parafshon, ki az komi ajdahorhoi qohirashon shulaho barmejast, harakat dosht. Zamin, zeri sumi ohanini samandho guvvas zada, aqib shino mekard; qafo medavidu kam nameshud, balki, bo fazohoi nav ba navash muntazam to ba ufuqi dastnoras tul kashida, toraft meafzud. Okhir nadosht on, ki nadosht. Va khoqon, ki dar nisbati bekaronivu shahomati zamin zarrayake besh nabud, hamai in ayonu nihonro zeri dast ovarda, Hokimi CHahor Sui Olamash etirof kardani hamagonro noil shudan mekhost. Bino bar in ham, ba fathi kishvarho ravon budu qushunro ba yurish meburd…

Hoqon, chunon ki meboist, jiddivu khomush roh mepaymud. Vale kase namedonist, ki dar dilash chi isyonhost va kase ham vaqte niz chize nafahmid, ki banokhost voqeai gayrichashmdosht rukh dod – khoqon nogahon aspashro tez aqib gardond, chunon bashiddat aqib gardond, ki dumravonash qarib ba u barkhurda budandu ba zure du taraf shudand. Hoqon, kafi larzonashro rui chashm soyabon karda, muztaribu besud osmonro az nazar meguzarond: ne, abraki safed aqib namondavu rahgum nazada bud – na dar pesh metoftu na dar pas…

Hamin khel nogahon gayb zad poraabri safede, ki bebadal uro hamrohi mekard. Digar na on ruz padid omadu na ruzi duyumu dahum. Hoqonro tark karda bud on.

Dar sohili Itil rukh dod in hodisa. CHingizkhon fahmid, ki Osmon az u ru gardondaast. Digar on su naraft u. Pisaronu naberahoyashro ba fathi Avrupo firistodu khud ba Urda bargasht, to bimiradu dar joi noayone khok bishavad…

Qatoraho dar in baru bum az garb ba sharq meraftandu az sharq ba garb…

Nimahoi bahmanmohi soli 1953 miyoni qatorahoi musofirbare, ki dar dashti Saroy az sharq ba garb meraftand, qatorae, bo ravonkhonai*[§] makhsus dar ogozi khesh, niz ravon bud. Ravonkhonai beraqami mazkur, ki ba bagojkhona mepayvast, zohiran az digaronash farqi kazoi nadosht, vale in hamsoni tanho dar zohir bud – yak qismi on shubai pushida*[**] hisob meyoftu nimai digarash, ki az pushidakhona batamom judo karda shuda bud, chun ravonmahbasi ashkhosi mavridi tavajjuhi khosi idorahoi bekhatari khizmat mekard. In dafa, ba “sharofati” parvandae, ki mufattishi kaloni yake az shubahoi ajalakori** idorai bekhatarii davlatii Qazoqiston Tansiqboev bofta bud, chunin shakhs Abutolib Quttiboev qaror girift. Va aknun, hamrohi khudi Tansiqboevu dastai purzuri posbonon, uro meburdand dar on hujrai bandiyon. Ba digar shahrho, baroi rubarukuni meburdand.

Pai daryofti maqsadi khesh ustuvor kase budaast Tansiqboev – pursuposho rahbarah ham davom doshtand. Vazifai Tansiqboev az on iborat bud, ki batadrij shabakai vayronkori az ashkhosi dar holathoi shubhanok az asorati nemisho gurekhtavu dar YUgoslaviya natanho bo revizionisthoi oyandai on kishvar, balki bo razvedkai Angliya aloqabarqaror-karda sokhtai khadamoti makhsusi dushmanonro oshkor namoyad. Tavassuti pursishhoi bardavom, muqoisai bayonoti shohidon, dalelhoi mustaqimu gayrimustaqim va, muhimash, tavassuti tantanai shohi taftishot – gunohi khudro komilan etirof kardani aybdorshavan-dagon va pushaymoniashon az amali khesh fosh namudani dushmanoni zarkharidu to kunun pinhon-shudai Hokimiyati shuravi zarur bud.

Asosi in korro allakay guzoshtaast u – dar rafti pursish Abutolib Quttiboev nomi qarib dah nafar asironi sobiqi harbiro, ki dar YUgoslaviya jangida budand, ba yod ovard; taftish nishon dod, ki aksari onho zindavu salomat dar gushahoi mukhtalifi mamlakat umr ba sar mebarand. Onho hama allakay habs shuda budand va, dar navbati khud, hangomi  pursish boz nomhoi bisyorero ba zabon ovarda, ruykhati khoinoni yugoslaviro purra kardand. Hullas, kor jon megiriftu bo rozigii sardoroni bolo, ki niz ifshoi unsurhoi dushmanro hamesha mufid medonistand, ba marhalai batamom jiddii khesh vorid meshud. Zimni ziddiyati hardamafzoi baynalmilali bo hizbi kommunisti YUgoslaviya va Titoro raddi marakai ideologi khondani khudi Stalin baror kardani on behad mufid mebud va natanho ba ogozgarash – Tansiqboev, balki ba bisyor hampeshyoahoyash niz, dar digar shahrho, ki bo hamon sababi istifoda az fursati muvofiq “bolo” raftan mekhostand, “hosili farovon” vada mekard. Sarchashmai muvofiqati amal hamin bud. Ba har hol, dar CHkalovsk (Orenburgi sobiq), Kuybishev, Saratov barin markazhoi viloyatho, ki Abutolib Quttiboevro baroi rubarukuni va pursishhoi mushtarak meburdand, Tansiqboevro besabrona intizori mekashidand.

Tansiqboev takhir namekard, suratu suboti korro dust medosht u. Az nazarash pinhon namond, ki berun shudan az mahbas ba bandi chi tasire rasond; medid, ki bandiash az pasi panjara bo chi dardu hasrat ba dehkadahoi pushti tirezai ravonkhona guzaron menigarad. Tansiqboev tugyoni botini Quttiboevro mefahmidu  mekushid bo ohangi ba haddi imkon bovaribakhsh talqinash kunad, ki ui mufattish ba vay zarrae badi namekhohad, zero takhmin mekunad, ki gunohash nachandon kalon ast, rezident – rahbari shabakai josusie, ki khadamoti makhsus baroi fursati muvofiqtar nigoh doshtaand, niz, albatta u, Abutolib Quttiboev, nest va, agar vay ba taftishot dar oshkor kardani rezident yori rasonad va, muhimash, inro hangomi rubarukuni oshkoru qati isbot kunad, gunohash khele sabuk meshavad. Hele. Mebini, ki panj-haft sol pas ba khona, peshi farzandonash bargashtaast. Ba har hol, agar ba kori taftishot kumak kunad, az jazoi oli – parrondan khalos meshavad, vagarna, har qadar ziyodtar pofishori namoyadu korro vayron kunad va haqiqatro az idorahoi mujozot pinhon dorad, ahvoli khudashro batar mekunadu ba ahli oilaash badbakhtii beshtar meorad. On goh, ajab nest, sudi makhfi ba parrondan ham hukmash kunad…

Boz yak burdi Tansiqboev dar on bud, ki bandiro talqin menamud: agar hamkori kunad, rivoyathoi kitobatkardaash, bilkhosa, “Qissai mankurt” va “Qatl dar Saroy” ba parvandai jinoi hamroh karda nameshavand va baraks, agar in korro nakunad, Tansiqboev matnhoro chun targibi pardapushi millatgaroi peshkashi sud mesozad. “Qissai mankurt” davati zararnoki ehyoi zaboni nodarkoru faromushshudai guzashtagon va muqobilat ba omezishi millathost, “Qatl dar Saroy” boshad, mahkum kardani hokimiyati purzuri oli, shikastani goyai bartariyati manfiathoi davlat az manfiati shakhsi, tavajjuh ba khudparastii pusidai burjuazi, nomaqul donistani kollektivikunoni, yane, mutei maqsadi yagona budani hamagon ast va az in hama to manidodi manfii sosializm chandon dur nest. Va, chunon ki malum ast, har yak vayron kardani prinsipu manfiathoi sosialisti sakht jazo doda meshavad… Behuda dah sol namedihand ba ashkhose, ki be ijozat az sahroi jamiyat khushae chidaand. CHi joi kase, ki “khusha”-hoi ideologi mechinad! Mavod, ki in khel peshkash bishavad, sud metavonad, bino bar moddahoi ilovagi, hukmhoi izofa barorad. Baroi etimodi beshtar Tansiqboev yakchand bor khulosahoi vozehashro oid ba qissahoi Saroy qiroat kard, oid ba qissahoe, ki hamchunone u gashtavu bargashta takid menamud, nakhustsababi zindoni shudani Quttiboev va ogozi parvandai jinoi gardidanashon tasodufi nabud…

SHabonaruzi duyum bud, ki qatora roh mepaymud. Va har qadar ki ba dashti Saroy nazdiktar meshudand, Abutolib, az tirezai panjarador ba pahnoi hardamafzo nigarista, beshtar ba hayajon meomad. Soathoi forig az pursishho, badi talqinhoi dilfishoru tahdidhoi badkhashmona, vay imkon dosht dar zindonhujrai  ohankubash khud ba khud boshad. In ham, chun nimtahkhonai Almaato, zindon bud, panjarai tirezahoyash mahkamtar bud, ki susttar ne va dar in jo ham nigohi sangdilonai nozir az chashmaki dar kanda nameshud, vale, bo vujudi in, zindonhujra harakat dosht, muntazam joy ivaz mekard va nihoyat dar in jo u az nuri pursuzu chashmbari saqf khalos bud; muhimtar az hama, umedi taskinnopaziru jonsuze, ki goh alanga megiriftu goh khira meshud – umedi aqallan yak nazar didani zanu farzandonash  dar nimistgohi Buroni – dilashro  garm medosht. Dar in qadar vaqt natavonist, ki ba onho nomayakevu khabarake bifiristad, az onho niz satrake narasidash.

Az on dame, ki Abutolibro dar moshini mahkami mahbas ba istansai Almaato ovardandu ba ravonkhonai makhsus, ba hujrai zeri nazorat shinondand, dilash sarshori hamin umedu intizoriho bud. Va hamin ki az rui harakatash ba samti Saroy raftani qatoraro fahmid, dilash purzurtar ba ohu nola daromad; Hudo meguft, ki aqallan bo gushai chashm, yak lahzahak farzandonashro bubinad, Zarifaro bubinad, bad – harchi bodo, bod, yak borakak, yak nazari guzaron bubinadshon, bas…

CHunon pazmon shuda bud, ki dar borai yagon chizi digar fikr karda nametavonist, payvasta Hudo meguft, ki uburi istgohi Buroni ba ruz rost biyoyad. Iloho, shab naboshad, torik naboshad, iloho, qatora az istgoh mahz hamon vaqte bigzarad, ki Zarifayu jigarbandonash ham dar chordevoriashon ne, dar berun boshand.

Hamin bud niyozi u az qismat. Niyoze bud ham kamu ham bisyor. Lekin, agar biandeshi, tasodufro oyo zur meomad mahz chunin hukm kunad, ki bachahovu Zarifa on lahzaho rui havli boshand; bigzor, bachaho sargarmi boziashon boshandu Zarifa – mashguli libosoftobkuni va hamzamon  ba qatorai guzaron bingarad; bachaho niz, banogoh dar joyashon biistandu chashm az tirezai rushani qatora nakanand. Va yo, nogahon chize rukh dihad, ki khele kam, vale voqe meshud – qatora bepursupos chand lahzayake sari duroha qaror bigirad! Az in khayol jigari Abutolib khun shud: ham dilash mekhost, ki bakhte chunin banogoh rukh bidihad, ham namekhost – tobi chunin ozmoishi mudhish nadorad u, jobajo memirad; az kudakonash ham daregash meomad, ki padarashonro pushti tirezai panjarador bubinand, chi figon mekunandu holashon chi meshavad… Ne, behtarash, didor nabinand…

Va, baroi tasallii khesh, to qismatro  rozivu rahim bisozad, ki orzuhoyashro amali bigardonad, u, az rui nishonahoi rohi ohan va istgohhoe, ki duchor meomadand, beikhtiyor qarinahoi gunoguni harakati qatoraro hisobukitob mekard – muhim bud bidonad, ki Durohai Buroniro kadom vaqt meguzarand. Vale shubhavu iztirob hangome ham tarkash nakard, ki hisobukitobash nek baromad; okhir, qatora takhir karda metavonist, der monda metavonist – chunin holatho dar zimistonhoi serbarf kam voqe nameshudand.

Bisyor alamnok mebud, ki qatora nimistgohro shabona ubur kunad, vaqte bigzarad, ki Zarifavu kudakonash, bekhabar az on ki padarashon hamagi dah qadam durtar az khona ravon ast, khob boshand. In az ehtimol dur nabud va, bechoragivu vobastagii komilashro ba hukmi tasoduf dark karda, beshtar aziyat mekashid u.

Abutolib boz az yak falokat bisyor khavf doshtu Hudo meguft, ki az on amonash bidihad – mabodo ki mufattishi shunqorchashm Tansiqboev pursishi navbatiashro mahz hangomi uburi durohai Buroni sar kunad.

CHi qadar moneavu khatarho budand, ki behad berahmona ba tamannoi poki yak nazar payvandoni kheshro didani yak inson muqobilat mekardand – hamin bud sazoi mahbusi va tanho yak chiz shodivu umedash mebakhshid, ki alhol bakhtash khandidaastu tirezai ravonzindon az rost, mahz az tarafi durohai Buronist.

Hama in andeshavu haros va shubhavu gumonho Abutolibro chandon ba girdobi anduh mekashidand, ki khudashro az yod meburd; saropo garqi intizorii shadid shuda, digar dar borai khud fikr namekard u, ba mohiyati hodisa sar furu burdan namekhost; tasavvur namekard jinoyathoi mudhishe, ki Tansiqboev ba vay mechasponadu borash mekunad, ba sarash chiho meorad; in mufattishi muntazam tolibi iqrori u mutaassibonavu besharmona maqsadi azmkardaash – ifshoi shabakai khudash boftai josushoi dushmanro, ki guyo hanuz az solhoi jang amal mekardaast, noil shudani bud; fosh namudan mekhost onro, to nestu nobudash bikunadu davlatro az khatar emin bidorad.

Tansiqboev, ki na Rahmonro meshinokhtu na shaytonro, chun Rahmonu chun shayton hama chizro ba hisob giriftavu qablan muqarrar karda bud va aknun tanho amal meboist. Bino bar in ham, ravon bud u, bino bar in ham, dar ravonmahbas Abutolib Quttiboevro rubarukuni meburd, to in korro saranjom bisozad.

Abutolib boshad, az Hudovand faqat yak talab dosht – mekhost chize khalal narasonadash, ki az tirezai ravonkhona aqallan yak lahza bachayakonash Ermaku Dovulro bubinad, Zarifaro bubinad, bori okhirin bubinad, baroi umrbod bubinad. Ziyodtar az in dar zindagi chize namekhost u, bo hasrat dark mekard, ki az azal dar peshoniash hamin khel navishta budaand; hamon dam vopasin lahzai bakhtash khohad bud, digar u hargiz ba khonadonash barnakhohad gasht, zero aybe, ki Tansiqboev – Tansiqboeve, ki peshoruyash u bilkul behimoyatu behuquq ast va, tabiist, peshorui hokimiyati abarqudrat niz hamin guna himoyatu huquqe nadorad, – ba gardanash bor kardaast, juz marg, margi favri va yo batadriji dar lagerho, bore nameorad. Abutolib ba khulosai noguzir rasid, ki qurbonii komili dasti Tansiqboev ast u. Dar navbati khud, Tansiqboev yak murvatchai sokhti bemanii mujozotii muntazam qudratafzoe besh nabud. Va in sokht ziddi dushmanone, ki harakati jahonii sosializmro boz-doshtan mekhostandu tantanai kommunizmro dar rui zamin  mone shudani budand, beamon muboriza meburd.

Hamin ki in ifodai pursehru jodu bore ba kase chun aybnoma peshnihod shud, digar  rohi khalosi nabud. Natija tanho va tanho jazoe – parrondan, bistupanj, ponzdah va yo dah sol mahbusi – buda metavonistu bas. Natijai digar peshbini nashuda bud. Kase ham dar chunin mavridho natijai digarro intizor nameshud. Ham jafokash va ham jafokor yakson mefahmidand, ki in tasviyati jodugarona, badi etibor paydo kardan, jazodihandaro natanho pushtiboni mekunad, balki, besh az in – uhdador mesozad, ki baroi reshakan namudani dushmanon az tamomi vositaho istifoda bubarad va jafokashro, ki peshi devi digarandeshikhor chun qurbonii navbatiash afkandaand, vazifa-dor mekard saranjomi khudro chun zarurati tome bipazirad.

Hamin khel ham  shud. Qatora dar dashti Saroy meraftu meraft va Tansiqboevu mujrimash dar yak ravonkhona musofirat doshtand, to bo ham va dar ayni zamon har yake ba tarzi khud kori ba manfiati zahmatkashon mufid – ifshoi navbatii dushmanoni pinhonshudai mafkuraviro ba ijro birasonand, vagarna sosializm imkonnopazir megardadu dar shuuri ommaho nopadid meshavad. Bino bar in, betanaffus bo kim-kiho muboriza kardanu kim-kihoro fosh namudanu  kim-kihoro az bayn burdan talab karda meshud…

Qatora hamono meraftu meraft. Abutolib, ki taqdirashro zarrae tagyir doda nametavonist, noiloj ba qismati peshoni, chun ba baloi rafnopazire, tan dod. Aknun asli voqearo chandon muteonayu navmedona mepaziruft, ki qablan baalamu noilojona muqobilatash mekard. U toraft beshtar imon meovard, ki az nav ba dunyo biyoyad ham, az barkhurd bo qudrati bechehrayu noodamonae, ki Tansiqboev timsolash ast, gurekhtan muyassarash nameshavad. In qudrat az jangu az asorat ham dahshatnoktar budaast, zero falokatest bemuhlat va shoyad az zamoni ofarinishi dunyo bardavom. Ehtimol Abutolib Quttiboev – yak omuzgori oddii maktab – nafare az on abnoi bashar ast, ki jarimai aziyati bekorii bardavomi shaytonro mekashand; jarimai zamonero, ki hanuz inson dar pahnoi Koinot paydo nashuda bud va badan paydo shudu yagona miyoni hama mavjudoti rui zamin hamono sitoraash bo sitorai shayton muvofiq omad va ruz ba ruzu asr ba asr tantanai sharro roij kardan girift. Ore, tanho inson ba in daraja zolim baromad. Ba in mani Tansiqboev baroi Abutolib timsoli azalii shaytanat bud. Va, az in ru, dar yak qator, dar yak ravonkhonai makhsus, bahri ijroi yak kori favqulmuhim ravon budand onho.

Tansiqboevro dar istgohhoi gunogun hamkhizmatoni mahalliash peshvoz megiriftand va, yake ba rasmi yorivu digare ba taqozoi hamkori rahtushahoi khurdanivu nushidani ovarda, az korash memonondand. Va in Abutolibro khursand mekard, zero baroi pursishhoi purazob harchi kamtar vaqt memond.

Makhsusan, dar vokzali Qizilurda zur peshvozash giriftand dustoni hampesha – ba ravonkhona taome ovardand, ki ruyash bo sachoqi safed pushida budu hanuz havrash mebaromad. Dar dolon davugechi posbonon, ki ziyofatro qabul mekardand, sar shud. «Qazi! Qaburga! – baishtiho pichirros zad yakei onho. – CHi khel bui nagz! Dar shahr in khelash nest, in gushti sahrost!»

Abutolib az gushai tirezayaki panjarador Tansiq-boevro did, ki shinelash sari kitf khayrukhushkuni perron baromad. Davra meistodand hama – guyo muntakhabashon karda boshand, galchavu farbeh, telpakhoi qaroquli ba sar, aftashon sup-surkhi mujallo, labho puri tabassum, khushholona harakatho kardavu yakdilona, shoyad az boisi latifai navbati, qoh-qoh mekhandidandu dahonashon dar havoi qahratun bugi garm meparokand va poshnai muzahoshon ehtimol rui barfi tunuk gijiras mezad. Milisahoi zirak boshand, kasero on su roh namedodand va dar sari qatora, nazdi ravonkhonai makhsus tanhovu qoneu mutamidu khushbakht meistodand Tansiqboevu ham-tabaqonash va kasero kore ham nabud, ki dar pahluyashon, dar hujrazindoni qatora shakhsi bo jahdu taloshi onho bandishuda aziyat mekashad: shakhse, ki na duzd astu na tajovuzkoru odamkush, baraks, insonest nekandeshu bovijdon, ki jangu asoratro didaastu juz muhabbati zanu farzandoni khesh, ki dar on manii aslii zindagiro daryoftaast, ba oini digare namegaravad. Vale mahz chunin yak odame, ki uzvi yagon hizbi dunyo nest va savgandho nakhurdavu tavbaho nakardaast, darkor bud ba onho dar zindon, to khalqi zahmatkash khushbakhtona biziyad…

Badi Qizilurda joyhoi shinosu aziz sar shudand. SHom faro merasid. Dar khamgashti barfpushe, ohista tob khurda, Sirdaryo jilo dodu dar bayni dasht bahri Aral namoyon shud. Avval bo nishonahoyash – goh qamishzori purpechu kham, goh gushayaki duri obi musaffo va goh jazirayake – az khud darak dod bahr va, dere naguzashta, Abutolib mavjhoyashro did, ki rui regi namnoki nazdiki rohi ohan mekhazidand. In hama – ham barf, ham reg, ham sanghoi sohil, ham bahri nilguni bodovar, ham galai ushturoni surkhusiyohtobi nimjazirai sangis-tonro hamzamon zeri osmoni balandi pur az doghoi abrhoi safed didan khele ajib bud.

Abutolib ba khotir ovard, ki Edigeyi Buroni aslan az sohili bahri Aral astu mohigironi shinosash, tavassuti rohbaladhoi qatorahoi borkash, ba Qazonqop mohii khushkondai bahri Aral mefiristand va hamono dilash bo iztirob ba suzish daromadu tang shudan girift – to durohai Buroni nachandon ziyod, yakshaba roh monda bud; sahari, soathoi dah yo kame badtar, qatorai musofirbari dar ogozash ravonkhonai makhsus, az bari kulbahoi bodkhurda, sarochavu ogili shuturon, ki az darzahoi purkhor ihota doshtand, guzashtavu rohhoi davonro pas guzoshta, az nazar goib meshavad; meoyadu meravad on. CHi qadar meguzarand qatoraho az sharq ba garbu az garb ba sharq, vale dili Zarifa guvohi medoda boshad, ki Abutolib on sahar ba garb dar hujrazindoni ravonkhonai makhsus khohad guzasht; yo shoyad dilhoi kudakon nomafhumu puriztirob chize pay bubarandu mahz hamon soat didani qatorahoi rahguzar bishtoband? Hudoyo, charo chunin garonu talkh ast umri odamon?

Oftobi bahmanmoh gurub mekardu dar durodur, andar namudi poraosmoni kohandai arguvonii bayni khoku aflok, khomush meshud; allakay govgum faro merasidu shabi zimiston ohista qomat meafrokht. Dar  tiragi ruyoho khomush meshudandu charoghoi istgohho furuzon. Qatora boshad, pechutob khurda, ba qari shabi dasht rah meburd…

Hobash nameomadu aziyat mekashid Abutolib Quttiboev. Ui dar hujrai ohankub mahkam joi nishast nameyoft, khudro az yak kunj ba kunji digar megiriftu ohi sard mekashid, bekor khohishi hojatkhona raftan mekardu nozirro ba gazab meovard. Vay, dari hujraro nimvo karda, allakay yakchand bor ogohi doda bud:

– E bandi,  chi in qadar meluti? Mumkin ne in khel! Rost bishin!

Vale Abutolib, ki qudrati khudro orom namudan nadosht, nozirro zori mekard:

– Iltimos, yagon chiz bideh, khobam bubarad, ki memuram. Bakhudo, memuram! CHi darkor ba shumo murdai man? Ba sardorat bigu – chi darkor ba shumo murdai man? Hobam namebarad, bakhudo, khobam namebarad!

Ajoib, ki (sababi in mehruboniro Abutolib sahari ruzi digar fahmid) nozir az hujrai Tansiqboev dorui khob ovard va Abutolib onro khurda, nimahoi shab ganab kard, vale khobi haqiqiash  naomad, ki naomad. Nimkhobu nimbedor, zeri sadoi yaknavokhti charkhho va gurrishi bodi dasht ba nazarash menamud, ki pesh-peshi qatorakash[††] medavad, jon kohondayu nafasgardon shuda, medavadu qatora bo tamomi qudrat dumbolagiriash mekunad. Hamin tavr medavidu medavid u on shab ru-rui rohi ohan, pesh-peshi qatorakash va chunon mudhishu voqei bud on hama, ki guyo dar bedori rukh medod. Halqash qoq shuda budu nushidan mekhost. Qatorakash  boshad, bo charoghoi furuzonash rohro rushan karda, az pasash meomad. Va u hamono, boshiddat ba chor sui buroni nigoh karda, miyoni roh medavid va, har taraf ru ovarda, rahmovar nom megiriftu nido mekard: «Zarifa, Dovul, Ermak, kujoed shumo? Biyoed pesham! Padaratonam man! Kujoed shumo? Ovoz bidihed!». Vale kase ovoz namedod. Pesh tip-torik budu az aqib qatorakashi gulgulaafkani ba pomol namudanash omoda daryobash mekard va u madore nadosht bigurezadu dar yagon jo az qatorakashi dumbolagir, ki dam ba dam nazdiktaru nazdiktar meshud, panah bubarad…

 Va az in holash batar meshud – harosu navmedi suratashro mahdud mekard, pohoyash digar gapashro namegiriftand, nafasash dambadam darun mezad…

Sahari barvaqt, nimtanai pakhtagiashro sari kitf partofta, Abutolib, ki rangi ruyash kandavu chehraash varamida bud, allakay nazdi tirezai panjarador nishasta, ba dasht menigarist. Berun sardu hanuz torik bud, lekin batadrij tarhi zamin ayon meshudu subh medamid.

Va, harchand ki osmon jo-jo mekushod, malum bud, ki havo tira meshavadu shoyad barf ham buborad…

Aknun aniq dashti Saroy, ki az barfu barftudaho pur boshad ham, az rui tarhi khesh – teppavu khamgashtu qariyavu nakhustin dudi az safarhoi peshin shinosi bomhoyash nigohi daqiqro oshno bud, sar meshud. Aziz metoftand on bomhoi begona, ki az tutahoshon dud mebaromad. Ba hamin zudi boyad istgohi Qumbel pesh biyoyad, pas on, badi yagon se soat durohai Buronist. Guftan mumkin, ki masofae ham namonda bud – okhir, Edigeyu Qazonqop hangomi zarurat – dar tuyu azoho shutursavor ba in joho meomadand… Dar in sahari mardon ham kase, savori shuturi bur, telpaki muinai ruboh ba sar, ravon bud va Abutolib beikhtiyor ba panjara jafs shud, ki yake khudi boshad… Raftu Edigey boshad, ki savori Qaranorash baroi chize ba in joho omadaast? Savori markabi muqtadirash, ki chun zarrofahoi Afriqo chustu cholok ast, sad chaqrimro tay karda, in joho omadan chi dushvori dorad baroi u…

Bore, khudash ham bekhabar, bandi holate shud Abutolib, ki beikhtiyor, guyo ba manzil rasida boshad, ba tayyor shudan sar kard. Du marotiba hatto paytova pechondu muza pushid, borkhaltaashro ba tartib ovard va muntazir shud. Lekin toqat karda natavonist – posbononro ba jonu holashon namond, ki ijozatash bidihand barvaqttar dasturu bishuyad va, az nav ba hujra bargashta, boz ham namedonist khudro ba chi mashgul bidorad.

Qatora hamono dar dashti Saroy ravon bud… Abutolib, ba qismat tan doda, dastonashro bayni zonuvon fishurda menishastu goh-gohe ba tireza menigarist.

Dar istgohi Qumbel qatora haft daqiqa istod. In jo allakay hama chiz khudi bud. Hatto qatoraho, qatorahoi borkashu musofirbar, ki qabl az har sue raftan dar rohi in istgohi kalon ba qatorai onho duchor meomadand, Abutolibro azizu dilju menamudand – okhir, onho, chand lahzayake pesh, az istgohi  Buroni guzashtaand, az  istgohe, ki bachahovu hamsari u zindagi dorand. Va yak hamin kofi bud, ki on jismhoi bejon qarini dilash boshand.

Va, ana, qatorai onho boz ba roh daromad va to on ki qad-qadi perron meraftu az hududi istgoh nabaromada bud, Abutolib tavonist chehrahoi shinostobi sokinoni mahalliro bubinad. Ore, ore, u beshubha meshinokht on qumbelihoi didaashro va onho niz ehtimol sokinoni derinai Buroni – Qazonqopu Edigey va ahli khonadonashonro medonistand; okhir, pisari Qazonqop – Sobitjon, ki aknun dar donishkada mekhond, maktabi hamin joro tamom karda bud…

Istgohro pas guzoshta, qatora surat megiriftu toraft teztar roh mepaymud. Ba yod ovard Abutolib, ki bore hamrohi bachaho baroi tarbuz omada bud in joho, dafai duyum – baroi archai solinavi va badan – bo korhoi digaru digar…

Ba khurdanie, ki sahar dodandash, dast nazad Abutolib. Hamvora dar fikri on bud, ki to durohai Buroni tamoman kam, beshtarak az du soat vaqt mondaast va az on meharosid, ki mabodo barf biboradu buron bishavad, on goh Zarifayu bachaho az khona namebaroyandu vay hatto az dur ham didaashon nametavonad…

«Hudoyo, – az dil meguzarond  Abutolib, – barfatro nigoh bidor. Sabr kun kame. Vaqti barfbori meyobi bad. Meshunavi, khudoyo? Iltijo mekunam!» Mukh zadavu dastonashro bayni zonuvonash fishurda, mekushid hushashro jam biyorad, toqat bikunad, ba khud furu biravad, to foli qismatashro khalaldor nasozadu chizero, ki az sarnavisht darkhosta bud – az tirezai qatora didani zanu farzandonashro – intizor bishavad. Boshad, ki onho ham uro bubinand… Subh, vaqte ki zeri nazorati posbon dar hojatkhona dasturu meshust, ba oinai zangorbastai boloi dastshuyaki zangzada nigaristu khudro purkidarangu murdason khazonchehra, chandon khazonchehra, ki hatto dar asorat in khel nabud va tamoman musafed daryoft; chashmonash ham chun peshtara ne – az hasrat benur shudavu peshoniashro ojang zer karda bud… To hol piri dar khayolash ham namegunjid… Bachayakonash Dovulu Ermak va Zarifa bubinand, gumon ast bishnosandash. Hatto shoyad avval biharosand. Vale bad chi khel shod meshavand onho; u niz, hamin ki ba khonadonash bargashtu  dar bari farzandonu hamsarash osudagi daryoft, boz batadrij asli qadim meshavad…

Dar in khusus andeshida, boz ba tireza chashm davond Abutolib. Ana, boz johoi shinos – du taraf pushtahovu baynashon – khamgashte. Orzu dosht, ki yagon vaqt bachahoi Buroniro in jo biyorad, to pushta ba pushta, chun ru-rui amvoj, khursandona nido namuda, davodav kunandu davodav…

Hamin vaqt kalidhoi dari hujrazindon baland sado dodandu dar kushoda shud. Dar ostona du nozir meistodand.

– Ba pursish baro! – Farmud kalonashon.

– Kadom pursish? Baroi chi? –Beikhtiyor baromad az dahoni Abutolib.

Nozir hatto mutaajjib qadame suyash mond, ki mabodo az aql begona shuda boshad:

– CHi khel «ba kadom pursish»? Holo ham namedoni–chi? Ku zud baro!

Abutolib mayusona sar ba zer afkand. Panjaraash nameshud, be yagon fikru khayol bod barin az tireza berun meparid… Lekin chi iloj – majbur ast itoat kunad. Nasib nabudaast. Aknun, az dilu jon ba tireza chaspida, on chizero, ki in qadar intizoriash mekashid, namebinad. Abutolib, chun odame, ki bori garone ba dush dorad, ohista az jo khest va zeri nazorati posbon, hamchunon ki tahi dor merafta boshad, sui ravonhujrai*[‡‡] Tansiqboev qadam mond. Qadam mondu shulai okhirin umed, ki dar pesh boz yakunimsoata roh astu shoyad to on vaqt pursish tamom bishavad, dar dilash rushan shud. Hamin bud yagona umed. To ravonhujrai Tansiqboev hamagi chahor qadam bud, vale bo chi mashaqqati tulonie tay kard onro Abutolib.

Mufattish besabrona intizorash bud.

– Biyo, Quttiboev, biyo, kamtar kor  kunem, – jiddiyati chehravu ovozashro rioya namudavu manahi navtaroshidaashro, ki atri tezbue shakida bud, molida, nigohashro ba Abutolib dukht Tansiqboev. – Bishin, ijozat mediham, bishin. SHishta gapzanon kunem, ham ba tu qulay meshavadu ham ba man.

Posbonon, ki omoda budand barobari nakhustnido paydo bishavand, pasi dar mondand. SHunqorchashmro kushtan imkonnopazir bud. CHize nabud, ki bo on kushtaash bishavad. Na shishae ba nazar merasidu na istakone, harchand in ashyoro tasodufan dar hujraash mondani shunqorchashm imkon dosht. Bui araqu khurishho az in darak medod.

Qatora hamono, chun peshtara, dashti Saroyro burida meraftu to durohai Buroni toraft kamtar roh memond. Vale Tansiqboev shitob nadosht, batakror kim-chi khel navishtahoro mekhondu durudaroz kogazhoyashro jamu pareshon mekard.  Abutolibro tobu toqat namondu saropo bemadoru jonbezor shud dar on chand lahza – hamin khel garon bud davati navbatii mufattish. Oqibat ba Tansiqboev guft:

– Man intizoram, grajdanin sardor.

Tansiqboev mutahayyirona sar bardosht:

– Intizori? – hayratzada guft u. – CHiro intizori?

– Pursishro. Savolhoro…

– Ana, in – ga-a-p! – kasholasukhan guft Tansiqboev, shodmoniashro furu nishonda. –Hayr, bad ne in, bad ne, Quttiboev, rosti gap, bisyor khub ast, ki aybdorshavanda, chunon ki meguyand, ba ikhtiyori khud, az karda pushaymon, intizori pursish bishavadu noguftahoyashro biguyad… Pas, guftanie dorad, asrore dorad, ki boyad peshi maqomoti taftishot bikushoyad. Hamin khel ne? – Tansiqboev fahmid, ki pursishro imruz mahz hamin tavr, tahdidro ba ohangi fireboi khayrkhohona badal namuda, burdan lozim ast. – Malum meshavad, ki, – idoma dod u, – gunohatro fahmidai va, farz kardem, khudat niz, dushman ham boshi, ba maqomoti taftishot dar muboriza bo dushmanoni Hokimiyati shuravi yori rasondanii. Muhim on ki baroi manu tu chizi avvalindaraja, az padaru modar ham aziztar, Hokimiyati shuravist, albatta, har  kasro ba tarzi khud, – vay, qoneona lahzae khomush monda, bad ilova kard: – Man az avval meguftam, ki tu, Quttiboev, baaql odami. Va hamesha umed doshtam, ki zaboni hamdigarro meyobem mo. CHaro khomushi?

– Namedonam, – nomafhum javob dod Abutolib, – namefahmam, ki gunoham chist, – ilova namud u, duzdona az tireza ba berun nigarista. Qatora boshiddat ravon budu dashti Saroy, zeri osmoni giriftai ovezon, chun dar kinoi beovoz, bo surati behad aqib megurekht.

– Gapi maro gush kun, Quttiboev, biyo, ruirost gap bizanem, – davom dod Tansiqboev. – Bidon, ki behuda shoh barin dar vagoni makhsus namebarandat. In khelash hamtu nashudaast. Baroi andak-mandak gunoh dar kupei alohida namebarand. YAne, tu dar in taftishot shakhsi muhimi. Ba tu vobasta ast bisyor chizho. Bino bar in, talabot ham makhsus ast az tu. Fikr kun. Sakht fikr kun. Va gapi maro bishnav: imruz, bevaqtii shab ba Orenburg, ba CHkalovsk yane, merasem. On jo moro intizorand. Nuqtai avvalina-mon ast on. Medoni, ki dar on jo du sharikat zindagi mekunad – Popov Aleksandr Ivanovich va Hamid Sayfullini totor. Harduyashon, voqean, az rui bayonoti tu, mahkamand allakay. Hardu ham qoil shudaand, ki bo tu dar Bavariya asir budaandu bad hamroh gurekhtaed. Voqean, ana, haminash shubhanok, ki tanho brigadai shumoro az koni sang gurekhtan muyassar shudaast. Mo holo inro mesanjem. Bad dar YUgosla-viya faoliyat doshted va onho hardu shahodat medihand, ki bo missiyai Angliya vokhurdaed. Tu nagz medoni, ki man chiro dar nazar doram. Dar in bora tu dar yoddoshthoyat navishtai, boyad guft, ki ajib navishtai. Mo medonem, ki Popov rezident astu Sayfullin – yordamchi, dasti rostash. Albatta, tu, Quttiboev, dar in dastgohi josusi on qadar odami muhim nesti, bino bar in, agar ba taftishot yori birasoni, gunohat sabuk meshavad.

– CHi khel dastgohi josusi? Guftam-ku, badi soli chilupanj, az tamom shudani jang in jonib nadidaam onhoro, – sukhani Tansiqboevro burid Abutolib.

– In muhim nest. Tamoman muhim nest. SHart ne shakhsan, rubaru didan. Kase miyonarav buda metavonad. Farz kardem, hamon Edigey Jongeldini haqiqatparast hargiz ba Orenburg yo yagon shahri digar narafta bud? SHumo ba vositai yagon kasi digar ham metavonisted aloqa kuned. YAk fikr kun avval.

– Edigey ba Orenburg savori shuturash Qaranor raft biguyam, meshavad? – khudro doshta natavonist Abutolib.

– Boz hamon gapho, Quttiboev. Behudaand in hama, behuda. Man ba khubi gap bizanam, tu khudatro nameshinosi. Sarkashi – tanho bar zarari khudat. Gami Edigeyro ham nakhur. Lozim shavad, uro ham mahkam mekunem, bo shuturash mahkam mekunem. Bikhohi, ki ba u dast narasonem, dar rubarukuni gam nate.

Qatorakash ba qatorae, ki az on su meomad, durudarozu sakht nido kard. Figoni gushkharoshash dili Abutolibro resh-resh namud. To durohai Buroni toraft kamtar vaqt memond. Guftahoi shunqorchashm Abutolibro ba vahm ovard. Baroi in quvva dar tamomi kishvar imkonnopazir kore nest. Lekin holo uro besh az hama on chiz diltang mekard, ki Tansiqboevro nogoh khushi gapzani omada budu pursishro hej khotima dodan namekhost.

– Hullas, – kogazhoro az peshash dur kardavu ba Abutolib nigarista, khomushiro khalaldor namud Tansiqboev, – bovari doram, ki hamdigarro mefah-mem, khalosiat tanho dar hamin ast. Rubarukunii Orenburg chizi asosiro malum khohad kard – yo tu ba man yori doda, ba guftaam kor mekuni, yo man hama korro mekunam, ki bistupanj sol yo shoyad hukmi parron bigiri, on vaqt pushaymoni sudat namekunad. Hamaashro khudat nagz mefahmi. Holo navbati khudi Tito ham merasad, Titoe, ki shumo in qadar solho dar khizmatash buded. In kor zeri nazorati khudi Iosif Vissarionovich ast. YAgon kas bejazo namemonad. Hamaro berahmona reshakan mekunem. Hullas, azizam, shukr kun, ki man badi namekhohamat. Tu ham naboyad qarzdor bimoni. Maqsad fahmo?

Abutolib khomush bud. Vay, saropo ba dahshat aftoda, dar dilash daqiqahoi ba nimistgoh rasidanro jamutarh mekard. Jigarbandonro aqallan az tireza didan nasib nabudaast – in fikr maynaashro parmason afgor mekardu afgor mekard.

– CHi khap kardi? Turo mepursam man – maqsad fahmo? – Ba jonash merasond Tansiqboev.

Abutolib sar junbond. Albatta, mefahmad u maqsadro.

– Kayho boyad ana hamin khel meshud! – sarjunboniro alomati rozigi donista, guft Tansiqboev va barkhosta, peshi Abutolib omadu hatto dast ba kitfash nihod. – Medonistam, ki beaql nesti tu, jigit, medonistam, ki ba rohi durust medaroi oqibat. Pas, gap pukht. YAgon gumoni digar nakun. Ba gufti khudam kardan bigir. Az hama muhimash – hangomi rubarukuni natars, rost ba chashmashon nigoh kunu hama gapro, chi khele ki hast, bigu. Popov rezident ast, bigu, az soli chiluchor josusi  razvedkai Angliya ast, pesh az bozgasht dar mashvarati khudi Tito huzur dosht, suporishi darozmuhlate dorad, ki hangomi notinjiho amali mekunad, bigu. Tamom, hamin qadar kifoya. Aknun dar khususi Sayfullini totor, Sayfullin dasti rosti Popov ast, bigu, bas. On tarafashro khudamon durust mekunem. Natarsida guftan bigir. Az yagon chiz parvo nakun, az yagon chiz. Sakht vadaat mediham. Ana, hamin khel. Bo dushmanon gapro ziyod namekunem mo – az bekhu bun kanda mepartoemashon. Lekin bo duston – gapi digar – hamkori mekunem, faromush nakun. Inro ham az yod nabaror, ki bo man shukhi kardan oqibati  khub nadorad. Voqean, chi in qadar rangparidavu araqshori, mazaat nest-chi? YO havo bad ast?

   Guyo chizi galize khurda boshad, Abutolibro sar charkh mezadu dil meshurid.

– Ha, khudamro bad his mekunam, – in holatro raf karda, bazur guft u.

– Hayr, in khel boshad, digar manat namekunam. Ba joyat biravu to Orenburg istirohat kun. Lekin dar on jo shaykak barin tayyor boshi! Fahmidi? Hangomi rubarukuni naboyad yagon dudilagi boshad. Boz «yod nadoram, namedonam, faromush kardaam» nakuni… Hamaashro, chi khele ki hast, bigu vassalom. Az boqii kor tashvish nashav. On tarafashro khudamon soz mekunem. Ana, hamin khel. Hozir navis-navis namekunem, birav, dam bigir, dar Orenburg, natijahoi rubarukuniro jambast ki kardem, az rui qoida kogazhoro imzo memonemu tu bayonotatro tasdiq mekuni. Hozir – birav, ba gumonam, maslihatamon nagzakak pukht. – Bo hamin sukhanon Tansiqboev Abutolibro ba hujrazindonash rohi kard.

Az hamon lahza Abutolib guyo zindagii nave ogoz namud. Ba nazarash chunin merasid, ki qatora gashtashro teztar kardaast. Az tireza boshitob manzarahoi shinosi shinos meguzashtand – daqiqahoi bashumor monda bud to Buroni. Orom shudan, khudro ba dast giriftan, sabr kardanu ba har guna saranjomi khesh omoda gardidan, vale, pesh az hama – surati qatoraro mutadil namudan lozim bud. «Kosh ohistatar meraft» – az dil guzarond Abutolib, kadom yak qudratero tavallo  namuda va, bazudi ehsos kard yo ba nazarash chunin toft, ki qatora suratashro kam kardu batadrij shitobi behadi manzarahoi pasi tireza qat gardid. On goh ba khud guft: «CHize bikhoham, meshavad!» – va kame osuda gashtu nafasgardonash guzasht; pas, bo tamomi vujudash ba tirezai panjarador chaspida, muntazir shud.

Voqean ham, qatora ba durohai Buroni, ba on joe nazdik meshud, ki bakhti bad Abutolibro burda bud; ba maskani nav khu girifta, orzu dosht to kalon shudani bachaho nobasomonihoi ayyomro on jo sipari sozad. Vale hamin ham nasib nabudaast: in zamon oilaash havolai taqdir budu khudash az on manzilu makon mahbusi hujrazindon meguzasht.

Abutolib bo chunon diqqate ba berun menigarist, ki guyo chizhoi didaashro tamomi umr, to nafasi vopasinu nuri okhirini chashmon ba yod giriftanash zarur boshad. Va hama chize, ki u dar on soati pesh az nimi ruzi bahmanmoh medid – barftudahovu porayake margzor, dashti goh purbarfu goh uryon – hamaro chun khobi sharife bo hayajonu zorivu dustdori mepazi-ruft. Ana, on teppahak, ana, soy, ana, payrahae, ki hamrohi Zarifa, asbobu anjom sari kitf, rahsozkuni meraftand, ana, margzore, ki tobistonho bozigohi bachahoi Buroni va kudakoni u – Dovulu Ermak bud… Ana, chand ushtur, ho dar on jo – boz yak juft, yakeash Qaranori Edigey ast, ki az dur shinokhtanash dushvor nest, salang-salang kujoe meravad on buzurgjussa; banogoh, barf sar shudu zarrayakonash dar havo ba raqs daromadand; aslan tabii bud in hol, chunki az sahar osmonro abrho giriftavu malum bud, ki havo vayron meshavad, lekin kamakak, yak kamakak sabr mekard barf; okhir, ushturkhonahovu bomi avvalin, ki az tutaash dud mebaroyad, allakay namoyonand, ana – rahnamo va peshi on qatora ba rohi ehtiyoti meguzaradu charkhhoyash dar payvandjoho ba taq-taq medaroyad, ana, rahnamobon*[§§], ki bayraqcha dar dast nazdi khonahakash istodaast, Qazonqop ast u, Qazonqopi chun darakhti khushk qoqina; Hudoyo, ana, yak nazar khonachai Qazonqop ba chashm toft, qatora, qad-qadi dehkada, darshitob ast; ana, khonachaho, bomu tirezahoshon, ana, kadome ba khona daromad, ki Abutolib tanho pushtashro dida tavonist, ana, nafare peshi chubu takhtaho molomol dorad, baroi kudaku chudak chize mesozad. Edigey, ore, Edigey ast u, dar tanash nimtanai ostinhoyash barzada, dar peshash – dukhtarchahoyash va hamrohashon – Ermak; ore, jigarbandi man Ermak, bachajoni shirinam, durtar az Edigey istoda, az zamin ba u chize medihad, Hudoyo, ruyash yak nazar toftu khalos, lekin kujost Dovul, Zarifa kujost? Ana, on zani vaznin hamsari sardori duroha Saulest va, ana, Zarifa, rumolash ba kitfash furomada; Zarifavu Dovul, Zarifa dasti pisaraki khurdiashonro giriftavu hardu jonibe meravand, ki Edigey hamrohi bachaho chize mesozad; meravandu namedonand, ki vay, Abutolib, in lahzaho beikhtiyor bo dast dahonashro pushidaast, ki navmedu devonavor faryod nazanad: «Zarifa! Azizam! Dovul! Pisarakam Dovul! In manam! Manam, ki shumoro bori okhirin mebinam! Alvido! Dovul! Ermak! Alvido! Faromusham nakuned! Man be shumo zista nametavonam! Be shumo memuram man, be farzandoni azizu hamsari mehrubonam memuram! Alvido!»

Durohai Buroni, ki dergoh intizoriash mekashid, kayho pas monda bud, vale tamomi chizhoi dar on lahzahoi nafasvor kutoh didaash gashtavu bargashta peshi nazarash meomad. Dar pushti tireza barf meborid, barfi anbuhu farovon; hama chiz bebozgasht ba guzashta raft, vale baroi Abutolib Quttiboev vaqt dar on makoni tayshuda, dar on porai roh, ki hama dardu manii zindagiashro dar khesh dosht, az harakat monda bud.

Harchand ki az pasi pardai barf digar chizero farq kardan imkon nadosht, u khudro hej az tireza dur karda nametavonist. Ba hamin tarz, motu mabhut nazdi tireza meistodu hayron bud, ki harchand bedodgariro sar nafurovard, majbur bud ba kadom yak quvvae itoat kunadu besadovu duzdona az nazdi zanu farzandonash chun hayvoni bezabon guzashta biravad, zero ba in hamon quvva, ki az ozodi mahrumash namuda bud, majburash mekard va u, ba joi on ki az qatora biparadu az khud darak bidihad va ruirost sui oilai pazmonash bishtobad, haqiru bechora ba tireza menigaristu Tansiqboevro imkon medod bo u chun bo sage, ki amrash kardaand dar kunjake bishinadu harakat nakunad, munosibat namoyad. Va Abutolib, baroi tasalloi dilash, ahde kard, ki khudash medonistu Hudo…

Aknun zahri talkhi lahzahoi didorro to okhir menushid Abutolib. Faqat hamin meomad az dastash, yak hamin dar ikhtiyorash bud, ki on lahzaro juzv-juzvu zarra-zarra va ayon peshi chashmoni khesh ehyo namoyad: avval Qazonqopro peshi nazar ovard, ki hamono, bayraqchai bebadalash dar dastoni qoqina, dar posgohi doimii khesh istoda bud, chi qadar qatorahoro qabulu gusel kardaast u dar umri khesh dar in kanoru on kanori duroha; bad – kulbahovu molkhonahoi Buroni va dudi tutahoi rui bomhoro va az on pas – Ermakro, miyoni bachaho, nazdi Edigeyi Buroni – on odami Hudo, ki dar in dunyo chun kuh sobitu ustuvor monda budu on lahzaho baroi tiflakon chize mesokht, didanu az faryodu alam qarib nafasgardon shudanashro. Ermak ba Edigey takhtacha va yo kim-chizi digare medod. Va Abutolib dar on chand lahza Edigeyi tanumandu baquvvatu siyohjurdai ba bachaho mehrubonro, ki dar tan pustinchai ostinhoyash barzadavu dar po muza dosht, Ermakaki telpakchai kuhnavu muzachahoi namadi pushida va Zarifavu Dovulro, ki sui onho meraftand, bisyor rushanu ayon peshi chashmi khud did. Zarifai bechoravu aziz – ham rumolashro, ki ba kitfonash khamida, muyhoi siyohi pechonashro namoyon karda bud, ham chehrai rangkanda va in qadar muassiri diljuyash, paltoi tugmahoyash kushoda, muzahoi dagalero, ki khud baroyash kharida bud, sari sui bachayakashon khamashro niz – ba Dovulak kim-chi meguft – behad nazdik did u va in hama chizi behad qarinu azizu faromushinopazir der goh Abutolibro dar khayrbodi khayolii badi didor hamrohi mekard… Talafote bud in, ki bo yagon chiz va hargiz jubron nameshud…

Tamomi roh barf meboridu buron menolid. Dar yake az istgohhoi peshi Orenburg qatora yak soati daroz istod – barftudahoi rohro toza mekardand. Ovozho ba gush merasid – odamon, bodu havo va hama chizi dunyoro nafrin namuda, mashguli kor budand. Bad qatora, dar pardai girdbodi buroni, boz ba roh daromad. To daruni Orenburg durudaroz rah paymudand, shokhahoi chun hezumi  guristoni besohib siyohu kajukilebi darakhtoni sari roh lolu tira ovezon bud. Hudi shahr qarib ki ba chashm namerasid. Dar istgohi taqsimoti  qatoraho niz to deri shab istodand – ravonkhonai makhsusro az qofila judo kardand. Abutolib inro az rui takonkhurii ravonkhonahovu sadohoi khodimoni ravonkhonai makhsus va faryodi qatorakashho fahmid. Bad ravonkhonaro boz ba kujoe, az afti kor, ba rohi ehtiyoti kashida burdand.

Oqibat nimi shab ravonkhonai makhsus dar joi muqarrarshuda qaror girift. Okhirin bor takon khurd ravonkhonavu okhirin bor amre az poin sado dod, ki «SHud! Narased digar!» va on digar az jo najunbid.

– Hayr, tamom! Tayyor shav, mahbus! Bubaro! – Dari hujraro kushoda, Abutolibro farmud noziri kalon. – Vaqta nagir! Bubaro zudtar! Hobat burd-chi? YAk havoi toza bigir!

Abutolib ohista az jo khest va, ba nozir tamoman nazdik shuda, navmedona guft:

– Tayyoram man. Kujo raftan darkor?

– Tayyor ki boshi, raftem! Kujo raftanatro posbonho meguyand, – nozir Abutolibro roh dod, ki ba dolon baroyad, vale bad, hayronu khashmi faryod zada, bozdoshtash: – Borkhaltaat hamin jo memonad-chi? Kujo? Baroi chi borkhaltaatro namegiri? YO baroyat boz hammol biyorem? Kani, zud latu putatro bardor!

Abutolib, ba hujra bargashta, bo dili nokhoham borkhaltai faromushkardaashro girift va hangomi bargashtan ba dolon qarib bud ba du khodimi makhsusi haminjoi, ki bo shitobu iztirob meraftand, barkhurad.

– Biist! – Abutolibro ba devor pakhsh kard nozir. – Rah bideh! Bimon avval rafiqon guzarand!

Az ravonkhona baromada, Abutolib sadoi dari hujrai Tansiqboevro kuftani onhoro shunid.

– Rafiq Tansiqboev! – Sadoi purhayajonashon shunida meshud. – Ziyorat qabul! Az intizori yak chiz shudem! Dar joyhoi mo – barf! Bubakhshed! Ijozat dihed khudro  muarrifi kunem, rafiq mayor!

Dastai musallahi posbonon – se nafari telpakhoi gushakdoru libosi askari pushida – dar poyon intizori mahbus bud va boyad uro, az rui rohhoi ohan guzaronda, nazdi moshini makhsus meburd.

– Ku zud furo! Boz chi intizori? – SHitobond yake az posbonon.

Abutolib, pesh-peshi nozir, khomushona bo zinaho az qatora furomad. SHamoli sard mevazidu barfi reza meborid. Az sardii zavlonahoi yakhbasta dastonash yakbora rag kashidand. Torikistoni istgohi nooshnoro charoghoi rui  roh sina medaridand, rohhoi ohanro buron barfpushu noayon karda bud, qatorakashho puriztirob nido mekardand.

– Mahbusi  navaduhaftumro supurdam! – Ba dastai posbonon arz kard sardori noziron.

– Mahbusi navaduhaftumro qabul kardam! – CHun aksi sado javob dod sardori posbonon.

– SHud! Kujoe barandat, raftan gir! – Guft ba Abutolib sardori noziron hangomi vido va bad, baroi chi boshad, ki ilova namud: – Bo moshin mebarandat…

Abutolib, borkhaltaash sari kitf, batakhmin ru-rui takhtavu ohanhoi roh qadam monda, pesh-peshi posbonon ba roh daromad. Az barf khudro panohida meraftand. Goh az in suvu goh az on su qatorakashhoi shabkor sado medodand.

Hamkoroni orenburgi, ki baroi mehmonkhona burdanash ba hujrai Tansiqboev omada budand, bandi tajlili tashrifi u, der kardand. Taklif namudand onon, ki baroi  shinosoi hamon jo, dar khudi ravonhujra binushandu bikhurand – shab ast, okhir va vaqti kor kayho tamom shudaast. Ki ham namepazirad chunin taklifro? Hini suhbat Tansiqboev lozim donist biguyad, ki korho khub ast, ba barori rubarukuni, ki baroyash onon az khudi Almaato omadaand, dilpur boshand.

Hamkoron zud zabon yoftandu suhbatashon tasfid. Banogoh az berun ovozhoi puriztirob omadu dar dolon sadoi qadammoni baland shud va hamono posbonu sari noziron boshitob voridi hujra gardidand. Posboni saropo khunoludu vahshatzadaru, dast ba chakka burda, sui Tansiqboev dod zad:

– Mahbusi navaduhaftum halok shud!

– CHi khel halok shud? – Bekhudona az jo parida khest Tansiqboev.– CHi khel halok shud?!

– Hudro tahi qatorakash partoft! – SHarh dod sari noziron.

– CHi khel partoft? CHi khel partoft?! – Badkhashmona nozirro takon dod Tansiqboev.

– Vaqte ki mo rui rohho baromadem, az chapu rost qatorakashho harakat mekardand, – kanda-kanda ba fahmonidan shuru kard posbon. – Qatoraero ham in suvu on su meburdand. Dar hamon jo… Mo istodem, ki qatora guzarad… Hamin vaqt mahbus, kashidavu kushoda, bo borkhaltaash ba sari man zadu khudro rost tahi charkhhoi qatorakash partoft…

Hama, az in hodisai gayrichashmdosht khudro gum karda, khomush budand.

– Ha, murdore! Palide! Halos shud-a! – besaranjomona haqorat medod Tansiqboevu ovozash melarzid. – Hama korro rasvo kard! Ina bined-a! Halos shud-e, khalos shud! – Bad, navmedona dast afshonda, istakonashro  puri araq kard.

Hamkoroni orenburgiash darzamon posbonro hushdor dodand, ki masuliyati in hodisa bar dushi dastai posbonon khohad bud…

 

 

 

ABRI EHSONI HUDOVAND

 

YAke az buzurgtarin navisandahoi muosiri dunyo –  CHingiz Aytmatov der boz miyoni khonandagoni khushzavqi tojik ham mahbubiyati sazovor paydo kardaast. Az qissahoi zeboi davrai avvali ejodiyotash, ki aksaran zindagii purtazzodi yak inson va tavassuti on ruzgori  buzurgvoronayu fojiavii insoniyatro bozgu kardaand, to romanhoi ba har mani buzurgu farogirash, ki Insonu Kayhonro bo on hashamatu bekaroni ba tasvir giriftayu zimnan shodiyu nishot va dardu alamhoi har yak odami khokiro khele muassir inikos namudaand, in qalamkashi zabardast dar madori muhabbati kitobkhonhoi dunyo qaror dorad.

CHunon ki khonandai muhtaram medonad, taqriban bist sol pesh romani nakhustin, vale hamono ustodonai CHingiz Aytmatov – «Ruze hast daroztar az qarn» yo khud «Durohai buroni» manzuri hamagon gardid. Tavassuti qalamdodi ruzgori ashkhosi oddii zahmatkash, az yak jonib va tasvirhoi khayolii kayhoni, ki baroyash odati nabudand, az jonibi digar, adibi qudratmand masoili mubrami zamonro pesh nihoda, chun hamesha jomearo ba andeshai amiq peromuni olamu odam vodoshta bud. Hamon vaqt on asari zebovu khonoro mutolia kardavu ba qudrati sukhan maftun shuda va az jasorati adabivu insonii muallif ba hayrat aftoda, shoyad kam kasone andeshida budand, ki in kitobi jolib niz az zarrabini mafkuravi guzashtavu tahriroti ijboriero duchor omada va, besh az in, az porahoi dilrasi khesh mahrum shudaast.

Mutaassifona, hamin khel shuda bud va, khushbakhtona, zamone rasid, ki hamon porai soqiti roman chun qissai judogona manzuri khonandagon gardid. Dar markazi in porai roman yo khud qissai alohidai CHingiz Aytmatov niz, chun dar osori digarash, Insoni oddii zahmatkash qaror dorad; Insone, ki bori dunyoro ba dush bardoshtavu bo vujudi in qudratu buzurgi juz osoishi khonadoni kheshu digaron, muhabbati jonibayni odamon, yane khushbakhtii oddiyu dushvorhosili zamini, ormone nadorad.

Dar qissa obrazhoi marufi romani «Ruze hast daroztar az qarn» – Abutolib Quttiboev va mayori khadamoti amniyati davlat Tansiqboev amal mekunand va tabiist, ki zimnan jihathoi navi kharakterhoyashon tasvir meshavad. Hamzamon bo qudrati benaziru gayriinsonii moshini mujozoti, ki dar shakhsi «odami davlat» Tansiqboev nishon doda shudaast va bechoragiyu behuquqii Inson, ki zimni obrazi Abutolib manzur meshavad, khati digari sujet meguzarad. In khati toza az masiri tarikhi insoniyat ubur karda, zamoni istiloi mugulro bo davroni sotsializmi piruz, saltanati khudkomonai CHingizkhonro bo diktaturai bedodgarbunyodkori Stalin payvastaast. Va chizi jolibtarine, ki zimnan mushohida meshavad, obrazi Inson ast, «insoni oddii zahmatkash» (tabiri CHingiz Aytmatov), ki bo vujudi tagyiroti chashmgiri ijtimoivu siyosivu farhangi az azal to imruz kam digarguniero muvojeh shudaast. Holo niz u hamon insonest, ki du, se, dah asr qabl bud, hamon guna aziyat mekashad, meandeshad, gam mekhuradu az nochiztarin bahonai tarab shodi mekunad. In fikri jolib zimni khati payvande, ki miyoni obrazhoi Abutolib Quttiboev va Erdene-yuzboshi ustuvor ast, bozgu shudaast. Abutolib, ki dar davroni digargunihoi buzurgi ijtimoivu tekhniki, zamoni payvandi qutbhovu qitaho, taskhiri  avji kayhonu qari zamin, bunyodi istgohhoi buzurgi barq, ikhtiroi doruyu darmoni bemislu silohhoi benaziri odamkush zindagi dorad, mubtaloi hamon dardi azaliest, ki Erdene-yuzboshi – sarbozi sohibdili CHingizkhonro dar domi khud medosht. Hardu niz – ham insoni asri sezdahu ham muosiri mo chizi bisyore namekhohand: dar zindagi ba holi khud zistan, kasero dust doshtanu dustdoshtai kase budan, farzand ba dunyo ovardanu sazovor parvaridan kofist baroi khushbakhtii komili onho. Lekin ruzgor – ham dar on va ham dar in zamon – bisyor berahm budu hast va lozim namedonad Insonro ba kamtarin tamannoi dilash ham komyob kunad.

Hardu niz – ham Erdene-yuzboshi va ham Abutolib  zohiran kore nakardaand, ki sazovori hayratu maftuni boshad. Vale mohiyatan hardu niz isyonkorand va meboyad qahramononi sozandai adabiyot mahsub bishavand.

Erdene-yuzboshi amaldori qushuni beshumori CHingizkhon ast, ki har hafta shahrevu har moh kishvarero zeri dast mekunad. U imkon dorad ba komi dili yak insoni khudkom biziyad. Vale Erdene-yuzboshi insoni qolabi nest, u boyad isyon bikunad, ba zohir ne, ba mohiyat isyon bikunadu qadru manzalati Insonro biafzoyad.

Abutolib – farzandi asri bist bo Erdene-yuzboshi az hamin jihat qarobat dorad. U vazifador ast odditarin arzishhoro qadr bikunadu sunnathoro zinda bidorad, dar mushkiltarin holatho, ki qismat ba sarash meorad, Insonro dar khesh boy nadihad. Abutolibro bo gunohhoi gushnoshunide mujrim medonand, bo jazohoi mudhishe metarsonand, vale u, besh az hama, az yak jazo, ki qismat mubtaloyash kardaast – judoi az zanu farzandon haros doradu bas. Hamin judoii jovid az payvandoni dilu jon, hamin talafoti mudhish nuqtai digarest, ki qismathoi Abutolibu Erdene-yuzboshiro ba ham mepayvandad. Talafote, ki hargiz va ba hej chiz jubron nameshavad va, binobar in, juz Ofaridgor kase haq nadorad Insonro ba on duchor bikunad.

Badbakhtii Inson ast, ki bo talqini SHayton az doirai vazoifi rahmonii khesh ubur mekunadu ba sari hamzotonash baloho meorad. Vay dar osori CHingiz Aytmatov mahz hamchun yak ofaridai komil-tarinu noqistarini Hudovand, ki payvastavu munta-zam ba takomul niyoz dorad va, badbakhtona, dar rohi qismati khesh khohu nokhoh va aksaran ba kohishhoi ruhoniyu manavi muvojeh meshavad, ba qalam omadaast. Az in jihat, makhsusan, obrazi CHingizkhon jolib ast. Vay, bo hama shukuhu shahomat, dar soyai lutfi qismat – dar ihotai qushuni bisyorhazora va khodimonu nadimoni sodiq (sadoqate, ki reshaash haros ast) dar avji saltanatu jahongiri tasvir shudaast. Vale nazari zarrabini adibi hunarmand, az javshani zarkubi u guzashta, dilu jonashro uryon mebinad va darmeyobad, ki u niz, bo vujudi on hama obodii zohir, doghoe dar dilu jon dorad. CHunin tasviri amiqu voqei khonandaro majbur mekunad ba obrazi marufi adabiyoti dunyo digargunatar nazar andozad. Fojiahoe, ki on abarqudratu jahontalabi khunkhoru mardumozor az sar guzarondaast, varo lahzae chun Inson – chun mavjudi muqtadiru bechorai muhtoji rahmu dilsuzi vonamud mesozad; vale fojiahoe, ki u khud ba sari insonho meorad, uro az madori kamtarin tavajjuh niz berun mekunad. In tavajjuhi oddii insoni ne, balki jozibai khosi kayhoni, besh az on, muhabbati rahmonist. CHunki Inson, tavassuti maqsadhoi poki khesh, payvandi Ofaridgor ast va niyati azalii uro amali mesozad. Niyati azalii Hudovand – obodii olamu ozodii odam, muhabbati payvandonu parvarishi farzandon, nek guftanu nek kardan, shukrguzorivu mehrshiori, khullas, nakukori, ki chun pahnoi Jahonu qudrati YAzdon poyon nadorad, tavassuti Insoni asil dar dunyo sobit meshavad. Va, mantiqan, har kase, ki bo kirdori shaytoni mavridi nafrati Inson qaror megirad, hamzamon nafrati YAzdonro sazovor megardad.

CHingizkhon, chun yak abarqudrat, az doirai vazoifi insonii khesh guzasht va farmudai Ofaridgor – idomai naslro hangomi yurishhoi khesh muroot nakard. Erdene-yuzboshivu Dogulang in farmoni shaytoniro rioyat nanamudand va giriftori jazoi berahmonata-rin gashtand: jahongiri khunkhor onhoro az zindagi va lazzati shirintarin mevai darakhti umr – farzand benasib sokht. Hudovand, chun mukofoti amal, CHingizkhonro az soyai marhamati khesh – abri safede, ki az ogozi yurishash jonibi Garb hamrohiash dosht, mahrum namud.

Tansiqboev, aloragmi voqeiyatu haqiqat, Abutolibro duchori tuhmatu mahrumiyatho karda, ba halokat rasond va az buzurgtarin orzu – didori zanu farzandon mahrum sokht. Va mohiyatan ba nafrati Hudovand duchor gardid.

Ramzist, ki in hodisa bahmanmohi soli 1953 rukh dod. Badi chande Stalin darguzasht va shikastani moshini mudhishi tarsu haros, tuhmatu buhton, shikanjavu jazo, ki dar bahoi jonu azobhoi alimi Inson tansiqboevhoro ba manzili murodashon merasond, ogoz girift…

Hamin ast farjomi har amale, ki alayhi niyati azalii Hudovand korbast meshavad.

Hamin ast khulosai qissai muassiru omuzandai CHingiz Aytmatov «Poraabri safedi CHingizkhon».

Dar qissa porae hast, ki darveshi gaybdone paydoishi abri safedro boloi sari CHingizkhon peshgui mekunad: «On nishonai Qazoi Aflok ast, ki volomaqomii mutlaqatro dar rui zamin shahodat medihad. Tu boyad on abrro ehtiyot kuni, vagarna, gumash, ki kardi, az qudrati benazirat memoni…» Hama tarkishi khashmi Hoqonro intizor meshavand, vale u gustokhii gaybdoni darveshro oromona tahammul mekunad: «Farz kardem, Aflok in sukhanonro ba dili tu andokht, ki ba mo bigui. Farz kardem, ki man bovar kardam. Lekin, bigu, ey musofiri khiradmand, ki man on abri ozodi osmonro chi guna ehtiyot karda metavonam? SHoyad galabonhoi savori asphoi boldorro bifiristam, ki nigohubinash bikunand? YO, chun aspi sur, ba har ehtimol, lajomash bizanand?! Abri osmoniero, ki bod sad suyash mebarad, man chi khel ehtiyot karda metavonam?» Darveshi gaybdon, bo hamon gustokhivu loqaydii buzurgvorona, posukh medihad: «Inash – kori tu…»

Ore, har kase ham, agar Inson ast, boyad poraabri marhamatero, ki Hudovand bar farozi har bandai pokash parafshon medorad, posbonu posdor boshad. CHi guna – kori har kas ast, vale yak chiz musallam ast, ki be niyati neku amali nek, ki vazifai azalivu abadii Inson ast, dar soyai poraabri marhamati Hudovand budan imkon nadorad.

 

                                Nizom QOSIM

E-mail: nizom_kosim@mail.ru

* Volga

* Durud (muguli)

*rudi Ural

* vagon

*pochta

**operativi

[††] lokomotiv, parovoz

*kupe.

* strelochnik

Инчунин кобед

urolog

Urologi behtarin az Hinduston oktyabri 2021 ba Tojikiston meoyad

Dar Markazi tibbii «SHafran» muolijai bemorihoi uroloji be jarohi tariqi dastgohhoi endoskopi va lazeri az …