Odam ajrata olasizmi?

Mavlono Jaloliddin Rumiyning «Asling qanday bơlsa, shunday kơrin, qanday kơrinsang, shunday bơl», degan ajoyib hikmati bor. Haqiqatan odam ơzligidan ajragan, «men»ini yơqotgan kuni insonligidan ham mosuvo bơladi. Birovga taqlid qilib  shagan, birovga yoqish uchun fetơlqinl-atvorini batamom ơzgartirishga urinadigan, kơnglidagi gapni aytolmay tilyoğlamalik yoki ikki zlamachilik qiladigan odamlarga hayotda juda qiyin bơladi.

Ammo insonlar bilan muomala-munosabatlarda «mening bơlganim shu, xohlasang ham, xohlamasang ham  kirdikorlarimga, xurmacha qiliqlarimga chidaysan» qabilida yơl tutish doimiy ixtiloflarga, ğijillashishlarga, xusumatlarga va bir-biridan kơngil qolishlarga olib boradi. Istaysizmi-yơqmi, fetơlqinl-atvoringizdagi qusurlarni tarbi lash, tabiatingizdagi xohish-istak va tuğma mayllarni vaqtincha «uxlatib turishga» tơğri keladi.

Goho murosa uchun qalbingizga qarshi borasiz, vijdon bu rganidan biroz chekinasiz, tabiatingizdagi qaysarlik olovlarini ơchirasiz. Aks holda hech kim bilan murosa qilolmaydigan, kelisha olmaydigan kishi sifatida odamlarga yoqmay qolasiz, siz bilan hech kim munosabat qilmay qơ di va bora-bora jami tdan ajraysiz.

Kishilar jiddiy ishlarda ơzlarini munosib tutganlari holda, mayda ishlarda asl qiyofalarini bildirib qơyishadi. Atoqli voiz Sitseronning ajoyib gapi bor: «Donolarning ishi aql bilan, fahmsizroq kishilarniki – tajriba bilan, ğirt nodon odamlarniki –zarurat bilan, hayvonning hatti-harakati tabiatan qilinadi».

Kơylak tanani kơrsatganidek, qiliqlar ham kishining fetơlqinl-atvoridan darak beradi. Bir faylasuf yozganiday, « ng kichik,  ng arzimas,  ng sezilmas ishimizda ham bizning butun tabiatimiz, xulqimiz kơrinadi. Ahmoqning kirib-chiqishi ham, ơtirib-turishi ham, sukut saqlashi ham, harakatlari ham hech qachon aqlli kishinikiga ơxshamaydi».

Mijoz,  tơlqinni ruhiy fetơlqinl-atvor insonlarda tơrt xil bơladi.  tơlqinni odamlar tabiatiga kơra qiziqqon (xolerik), xushchaqchaq (sangvinik), oğir-vazmin (flegmatik), ğamgin (melanxolik) bơladi. Lekin batơlqinzi odamlar bularning birortasiga ham tushmaydi, ularda ana mijozlarning hammasidagi kơrinishlardan bir ulushdan bơlishi mumkin. Kishining mijozi uning hatti-harakatlari va qiliqlari, imo-ishorasi, ơzini tutishi, tabiatining ơta vazmin, bosiq yoki qiziqqon bơlishi kabi holatlarda namoyon bơladi.

Aytaylik, siz  ratilishingizga kơra, ơta betoqat, besaranjom, shoshqaloq, hamma narsaga tez kirishib, tez sovuydigan, betgachopar va serharakat odamsiz. Siz bilan bitta xonada ishlaydigan hamkasbingiz yoki birga yơlga chiqqan safardoshingiz vazmin, bir gapini mulohaza bilan aytadigan, har bir qadamini ơylab bosadigan sokin va  htiyotkor kishi. Agar siz uning ana shu mijozi (tabiati-xislati) bilan hisoblashmay, uni ơz qolipingizga solishga urinsangiz, yoki uning bu fetơlqinl-atvori ustidan kuladigan bơlsangiz, birinchi kunlardanoq oralaringda choh paydo bơladi, u bora-bora kenga di, oxiri ikkovingiz hech bơlmaganda  xshigina dushmanga aylanasiz va uzilishib ketasiz.

YOki aksincha u sizning tabiatingiz xususida shunday yơl tutadigan bơlsa ham ahvol bundan ơzgacha bơlmaydi. Shuning uchun kimdir bilan uzoq vaqt birga bơlish (masalan bir xonada ishlash,  r-xotinlik, safarda yoki harbiy xizmatda birga bơlish, dơstlashish)ga tơğri kelib qolsa, siz ham axloq-odobga tơğri kelmaydigan xurmacha qiliqlaringizni, gap-sơzlaringizni, «notavon kơngil istaklari»ni uyga tashlab keting. Bordi  sherigingiz odobsizlik orqasidan ana shunday «fazilat»larini namoyish qilib qolsa, bosiqlik va kechiruvchanlik istetơlqindodingizni ishga solib, uning qiliqlarini sezmaslikka, kamchiliklariga  tơlqintibor qilmaslikka urining. Shunda har ikki tomonga ham foyda bơladi, ikki  qin kishi ơrtasidagi ishonch va muhabbat rishtalari mustahkam boğlanadi.

Odamlarni ajrata bilish, muomala-munosabatlarda ularning fetơlqinliga qarab ish tutish uchun ularning mijozini ơrganish ham foydadan xoli bơlmaydi. Keling, bularni birma-bir kơrib chiqaylik:

Qiziqqon (xolerik) mijozlilar tez yonib, tez ơchadigan, hamisha qaynab-toshib turadigan, haddan ziyod harakatchan, ruhiy holati «Astrobod havosiday» bir kunda ming xil tovlanadigan, bezovta va jơshqin odamlar bơlishadi. Ular ơta hissiyotli bơlishadi. Kơpincha gapingizning  rmidanoq sabrlari chidamay, nima demoqchiligingizni bilishga qiziqib ketishadi.

Bunday kishilar bilan bir xonada, kasbda ishlash xiyla murakkab. Chunki ular ğayrat bilan hovliqib, batơlqinzan  sa qơrqa-pisa ishga kirishishadi, ğayrat va shijoat bilan ishlashadi, mashaqqatlardan uncha chơchimay, osonlikcha engib ơtishadi. Ammo ğayratlari tez sovuydi, qanchalik tez ishga kirishgan bơlsa, shuncha tez undan sovuydi, birdaniga uzoq vaqtga «uyqu»ga ketadi. Qiziqqonlarda tushkunlikka tushish, hayotdan qoniqmaslik ustun turadi. Bunday odamlar bilan muomalada sal  htiyot bơling. Chunki ular ơzgalar bilan munosabatda ơz-his tuyğularini jilovlay olishmaydi. Gapni ơylab ơtirmay, tomdan tarasha tushganday qilib gapirishadi. Shuning uchun qiziqqonlar boshqalarga baho berishda kơpincha  nglishishadi. Kơp hollarda ishxona va oilalarda bunday odamlar urish-janjallarga, ziddi tli holatlarga sababchi bơlib qolishadi. Ularning betgachoparligi, kơr-kơrona tavakkal qilishi, sabrsizligi, tez xafa bơlib, tez unutishi tufayli qiziqqonlar bilan muomala qilish qiyin kechadi.

Bu mijozga kiruvchilarning suvrati chizilsa, quyidagi «qiyofa» kelib chiqqan bơlur  di: ular sabotsiz, jahli tez chiquvchi, qiziqqon, betoqat va behalovat, uncha-buncha qiyinchilikka va etishmovchilikka chidamaydigan, keskin va betgachopar, ammo bahs-tortishuvlarda hozirjavob, jurtơlqinatli va tashabbuskor, tavakkalchi, ơzgalarga kek saqlamaydigan va hadiksiramaydigan, kayfi ti bir xil turmaydigan, keskin va tez harakat qiladigan hamda topshirilgan ishni tezda uddalaydigan,  ngiliklarni bajonidil qabul qiladigan, ammo bir qarorga kelishda ikkilanib qoladigan kishilardir.

Xushchaqchaq va vazmin (sangvinik) mijozlilar ancha yoqimtoy va oliyjanob insonlar bơlishadi. Ular har qanday jamoada ham odamlar bilan tez til topipib, oson  l bơlib ketishadi. Ular hamma ishga tez moslashadi, biroq bir xil ishni uzoq vaqt bajarishga toqatlari etmaydi. Xushchaqchaqlar his-tuyğularini jilovlay bilishadi,  ngicha shaaroitlarga tez kơnikadi, ular  xshigina suhbatdosh bơlishi mumkin, chunki ularga har qanday yotsirash begona.

Bunday mijozli kishilar sơzamol, tortinishni bilmaydigan, gapirganda burro, dona-dona qilib, qơllarini qimirlatib yoki matơlqinnoli ishoralar bilan sơzlaydigan bơlishadi. Agar ularning qalbiga yơl topa olsangiz va ishlashlari uchun etarli sharoit  ratib bersangiz, ular toğni talqon qilib, erni  kson qilib tashlashlari mumkin.

Bordi  ularga bir xil, zerikarli, uzoqqa mơljallangan ish topshirib qơysangiz, rosa xunob qilgan bơlasiz. Ishlaridan mutlaqo sovib ketishadi, befarq qaraydigan bơlishadi. Sal bahona topib juftakni rostlab qolishadi. Bir qarashda ơta hissiyotli bơlib kơrinishsa-da, tuyğulari tez uyğonib, tez sơnadi. Batơlqinzan umuman loqayd, hissiz odamga ham aylanib qolishlari mumkin. Ularning kayfi ti tez-tez ơzgarib tursa ham, baribir bu narsa  xshi insonlar bơlib qolishiga tatơlqinsir kơrsatmaydi.

Bunday kishilarning «qiyofa»sini bunday tasvirlash mumkin: ular quvnoq, xushchaqchaq, bir gapirib ơn kuladigan, serharakat-ishchan, ammo boshlagan ishini oxiriga etkazmaydigan, ơz qadrini  xshi biladigan,  ngiliklarni tez payqaydigan, biroq qiziqish va ishtiyoqlari tez ơzgaradigan, tez xavotirga tushuvchi,  ngi sharoitga tezda moslashib, topshirilgan ishlarga  kirisha oladigan, ammo xiyla beqaror, bir xillikdan darrov zerikadigan, odamlar bilan kirishib ketadigan va kơngilchan, kutilmagan va qiyin sharoitlarga ham tayyor tura oladigan, kayfi ti doimo kơtarinki, boshiga ish tushsa, tezda ơzini ơnglab olishga qodir, batơlqinzan  zaki yondoshish va rad  tishga moyil kishilardir.

Oğir-bosiq (flegmatik) mijozli kishilar odatda vazmin, kamharakat, kamgap bơlishadi. Bir ishga kirishmoqchi bơlishsa, shoshmay, «etti ơlchab» ish tutishadi, sust harakat qilishadi, boshlagan ishlarini oxirigacha bir maromda, sabot-bardosh bilan, ammo  htiyot bơlib etkazishadi. Ularda ruhiy jarayonlar ham juda sekin kechadi.

Oğir-vazmin kishilarning his-tuyğulari bir xil va sokin kechishi tufayli ularning kayfi tini birdaniga anglab bơlmaydi. Ular ơzaro muomalada bosiq, viqorli, hamma narsaga chuqur mulohaza bilan qaraydigan, turğun kayfi tli bơlishadi. Bunday kishilarga uzoq vaqt sovuqqonlik va vazminlik bilan bajariladigan, serdiqqat va mastơlqinuli tli ishlarni topshirgan matơlqinqul. Bordi  ularni kơp harakat va tezkorlik bilan bajariladigan, faollik talab qiladigan  mushlarga majburlasangiz, ishingiz bitmasligi aniq. Chunki ular tezda bundan zerikib, hafsalalari pir bơlib qoladi.

Bundaylarga mana bu tatơlqinrifni berish mumkin: ular qattơlqini tli va sinchkov, sokin, sơlğin va sovuqqon,  htiyotkor va sermulohaza, kamgap, ortiqcha gap-sơzni yoqtirmaydigan, ơzi oz va sokin gapiradigan, kuta oluvchi, boshlagan ishini oxiriga etkazuvchi, jahli chiqsa tezda bosa oladigan, kamharakat, kuchini behuda sarflamay, ishni qattơlqiniy tartiblar asosida olib boruvchi, ishtiyoqlaridan tiyilishni biladigan, maqtov yoki tanbehlarga uncha ahami t bermaydigan, ishga sekin kirishib, biridan ikkinchisiga qiyinchilik bilan ơtadigan, notanish sharoitga kơnikishi qiyin kechadigan, hamma narsada tartibni yoqtirib, hamma bilan samimiy, birday muomala qiladigan, har qanday sharoitda ơzini tuta oladigan kishilardir.

Ğamgin va tortinchoq (melanxolik) mijozli odamlar beqaror, ơzgaruvchan, kamharakat, ơz kuchiga ishonmaydigan, u tchan va hissiyotli bơlishadi. Ularning his-ha joni va tuyğulari sekin uyğonadi, uncha-munchaga jahli chiqmaydi. Ammo ğazabga minsa, «sovishi» ham juda qiyin kechadi, buning uchun katta kuch va kơp vaqt kerak bơladi. Ğamginlar sal narsadan ranjib qolishadi. Xafagarchilikni kơngillariga olib, uzoq vaqt  sdan chiqarishmaydi, oğringanlarini hatto  zlaridan bilish mumkin.

Bundaylar xiyla odamovi bơlishadi, jimjitlikni, yolğizlikni yoqtirishadi.  ngi tanishgan yoxud begona odamlar bilan darrov til topa olishmaydi, suhbatdan qochishadi.  ngi sharoitga, notanish odamlar davrasiga tushib qolishsa, ơzlarini noqulay his qilishadi. Shovqin-suronli davralar, turmushdagi  ngiliklar,  ơrgangan narsalaridan ơzgasi bezovta qiladi, halovatlarini ketkazadi, ruhi tlarini izdan chiqarib  boradi. Ammo kơnikkan tinch va osoyishta sharoitdagi ishlarni qoyilmaqom qilib bajarishadi.

Bu kabi odamlarni tanib olish  qiyin  mas, quyidagi «qiyofa»sidan ajratib olsa bơladi: ular u tchan va tortinchoq, doim  ngi sharoitlar izlovchi, lekin  ngi tanishlari bilan kirishib keta olmaydigan, ơz kuchiga ishonmaydigan, subutsiz, faqat yolğizlikda ơzini  xshi his  tadigan, omadsizlikdan tushkun va parishon  ruvchi, tez charchab, tez ơzini yơqotuvchi, beixtiyor suhbatdoshining fetơlqinl-atvoriga moslashadigan, tez-tez kơz yoshi qilib turuvchi, ơziga ham, boshqalarga ham katta talab qơ digan, shubha va gumonsirashlarga moyil, dardchil, kơngli nozik, jahli darrov chiqadigan, hech kimga sirini  ochmaydigan, odamovi, kơngilchan, odamlardan mehr, hamdardlik kutib  shaydigan odamlardir.

Siz jamoat ichida kơp bơlishga, turli odamlar bilan muloqot va muomala qilishga majbur  kansiz, ularning fetơlqinl-atvorini, qiziqish va tuyğularini ham bilishga, ularning mijozidagi  xshi va yomon tomonlarini tushunishga, xullasi ularning kimligini «tanib» olishga ham majbursiz. Chunki, bunday qilmasangiz, insonlar bilan munosabatlarda kơzlagan maqsadingizga  risha olmaysiz. Ular bilan  qinlashish, ishlaringizni bitirish, kơngillarini olish ơrniga ular nazaridan qolishingiz, ishonchlariga kirolmay qiynalishingiz, dushmanga aylanishingiz,  ng yomoni ruhiy xotirjamlikni va faroğatingizni yơqotishingiz mumkin. Bu  sa hayotingizni izdan chiqarib  borishi hech gap  mas!