Aytilgan sơz

Bu voqeani muhandis birodarim Muhiddin Mağzumov hiko  qilib bergan  di: «Qơshnim Hakimjon ishdan qaytayotib qarshisidan kelayotgan nuroniy mơysafidga «Assalomu alaykum!» de  salom berdi. Ammo mơysafid alik olmay indamay  ơtib ketaverdi. Hakimjonning jahli chiqdi: «Voy-bơ,  na musulmonlik datơlqinvo qilgani-chi… Oyoğini gơr tortib turibdi , salomga alik olishni bilmasa! YO burni shunchalik kơtarilib ketganmi?  ndi aslo salom bermaganim bơlsin!». Jahli chiqib tutoqqan Hakimjon cholning orqasidan malomatlarga kơmib tashladi. Oradan kơp ơtmay Abdurahmon ota bandalikni bajo keltirdi. Ơshanda Ramazon oyining dahasi  di. Janoza jumaga tơğri keldi. Tumonat odam yiğildi. Marhumni sơnggi manzilga qơyib kelishdi.

Odatga binoan Hakimjon ham  l qatori  rtasiga Abdurahmon ota xonadoniga tatơlqinzi  bildirgani bordi. Otaning  shik oldida qơl qovushtirib turgan ơğillariga hamdardlik bildirdi, sabr tiladi. Otaning tơnğich ơğli padari buzrukvorining qiliq va fazilatlarini xotirlar  kan, gap orasida shunday deb qistirib ơtdi: «Keyingi vaqtda otamizning quloqlari ancha oğirlashib, uncha-muncha gapni  shitmaydigan bơlib qolgan  dilar». Shu payt lop  tib Hakimjonning  siga kơngilda doğ qoldirgan ơsha salom-alik voqeasi tushdi. «Nahotki Abdurahmon ota ơshanda salomimni  shitmay ơtib ketgan bơlsalar?». Tatơlqinzi dan kơngli xijil bơlib qaytgan Hakimjon hasrat bilan «Astağfirulloh» deb  bordi. Aliksiz qoldirilgan salom uchun cholni bilimsiz, nodon, kibrli kimsaga chiqarib, malomat toshlarini nohaq yoğdirganiga nadomatlar chekdi. «Axir keksa kishining quloği oğirlashib qolishi mumkin-ku, nahot shunga aqlim etmasa?» deb ơzini ancha koyidi…

Ikkinchi voqeaga  sa ơzim shohid bơlganman. Kattagina xonada ilm ahllari ishtirokida majlis bơlayotgan  di. Shu payt yigirma besh yoshlar chamasidagi, zamonaviy kiyingan, bosh lang bir yigitcha salom berib kirib keldi. Uni taniganlardan ikki-uch qari  ơrnidan turib, yigitchani tơrga taklif  tdi. U rozilik bermay quyiga chơkdi. Ammo tơrdagilar bunga rozi bơlmay yonlariga  chorlayverishdi. Shunda u noiloj uluğlar yonidan joy oldi. Bu voqeani kuzatib ơtirgan yonimdagi bir basavlat dimoğdor amaki sekingina tơnğillab qơydi: «Bu tirmizakka shuncha hurmat nechun? Buning ustiga, shundoq matơlqinrakaga bosh lang kelgani-chi!  na izzattalabligiga ơlaymi?!». Yigitchani  tanimaganim uchun biror  tơlqintiroz bildirolmadim.

Majlis tugab, matơlqinrakaning uluğlaridan biri «Qani, falonchi qori, bir tilovat qilib bering», deb qoldi.  Yigitcha chơkka tushganicha, kơzlarini  mgan kơyi Qurtơlqinoni karim o tlarini shunday bir muhabbat bilan, qoidalariga rio  qilgan holda ajib bir savt ila ơqib berdiki, ơtirganlardan ikki-uch kishi chiday olmay baralla takbir aytib  borishdi. Fotihadan sơng qori yigit, ota-onasi va ustozlarining haqqiga duo qilindi. Bo dan beri yigitchaning tashqi qiyofasidanu  odamlarning unga muomalasidan  nsasi qotib ơtirgan yonimdagi badqovoq kishining nafasi ichiga tushib ketdi…

Darhaqiqat, inson shoshqaloq. Ơzimiz bilgan-bilmagan odamlar haqida, kơrgan-kơrmagan voqealar xususida shoshilinch hukmlar chiqaramiz. Bir birodarimiz dunyo tashvishlariga ğarq bơlib, bizni kơrmay ơtib ketsa, xulosamiz tayyor: «Namuncha kekkayib qopti, puli kơpayib ketibdi-da!».

YOki  singlisi, rafiqasi bilan mashinada ketayotgan dơstimiz haqida yomon fikrga boramiz: «Bu chiroyli ayol bilan qandoq tanishdiykin?»

YOxud  xshilik matơlqinnosida aytilgan sơz yo qilingan harakatdan darrov shubhaga boramiz: “Nega menga buncha mehribon bơlib qoldi, bir balosi bơlmasin tağin…»

Biror dơstimizning kayfi ti noxushroq holda sơrashganini kơrib, undan dushman  saymiz: «Ơzi anchadan buyon olaqarash qilib  ruvdi, gap bu yoqda  kan-da»

YOmon gumonlarga boraveramiz, malomatlar qilaveramiz, gunohlarni kơpaytiraveramiz. Boring, aslida shunday bơlganida ham, negadir  xshi gumon qilmaymiz. «Shoshib, kơrmay ơtib ketgandir?», demaymiz. «Singlisini olib ketayotgandir», deb ơylamaymiz. «Menga biror  xshilikni kơzlayotgandir», degan xayolga bormaymiz. « htimol tobi yơqdir, shunga noxush sơrashgandir», de  xulosa chiqarmaymiz.

Odamlar tơğrisida bilib-bilmay yomon gumonlarga borish  ng avvalo ơzingizga zarar: masala oydinlashganida u lib qolishingiz, batơlqinzan bir umr vijdon azobida ơtishingiz bor. Qolaversa bu harom ish axloqimizda man qilingan. Jami tni yomon gumonlardan tozalash, kishilar ơrtasida ishonch va boshqa insoniy munosabatlarni mustahkamlash uchun vijdonlarimizni yomon gumon, biror kishi yoki voqea haqida shoshqaloqlik bilan, bilib-bilmay xulosa chiqarish iflosligidan tozalab olishimiz kerak bơladi.

Haqiqatan gumon, ğiybat, birovni yomonlash, odamlar haqida yolğon- shiq sơzlarni tarqatib  rish, chaqimchilik, behuda valaqlash kabi illatlar jami tda parokandalik, bezovtalik, ishonchsizlik, xusumat tuğdirib qolmay, balki ơsha gaplarni oğzidan chiqargan kishiga ham kơp zahmatlar, kulfatlar etkazadi.

Batơlqinzan bexosdan oğzingizdan ơzga bir inson haqida yomon fikr chiqib ketadi yoki uning biror nuqsonini aytib  borasiz. Hech shubhasiz, bu gapingiz aylanib-aylanib uning quloğiga albatta etib boradi. Chunki oldingizda haybarakallachilik qilib turganlarning ơzi «xolis xizmat» qilib unga etkazishadi. U odam bu gapingizdan aslo xursand bơlmaydi. Qalbida sizga nisbatan nafrat va adovat uyğonadi. «Hap sanimi» deb mushtiga tuflab qơ di. Bir kuni boplab ơch olishni kơngliga tugadi. Sizning kamchiliklaringizni hamma erda ovoza qilishga kirishadi. Qarabsizki, kechagina undan  qin dơst yơq  di, bugun  sa undan makkorroq dushmaningiz ham yơq. Ơsha bir oğiz ơylamay aytilgan sơzning jabri-jafosini hali kơp yillar tortishga tơğri keladi.

 xshiliklardan tơsuvchi hamma narsadan uzlat qilish va itoatda  rish ajoyib bir davo bơlib, qalb tabiblari uni juda muvaffaqi t bilan sinab kơrishgan. Shuning uchun bekorchi, tanbal, ishsizlar suhbatidan hazir bơling. Qalanği-qasanğilar bilan aralashib  rish nafsoni tga va obrơga qarshi urush  tơlqinlon qilish hamda dunyo tinchligi va ruh xotirjamligiga  qarshi xatarli tahdiddir.

Ammo  xshi sơzlar,  xshi ishlar bơlsa mayli, odamlarga aralashaverish kerak. Shunda vaqtingizning zoe bơlishidan, umringizning behuda ketishidan, tilingizni ğiybatdan, qalbingizni bezovtalikdan, quloğingizni u tsiz gaplardan, nafsingizni yomon gumonlardan saqlagan bơlasiz.

Ayniqsa ğiybat insonlar ơrtasida ixtilof, adovat va dushmanlik uruğini sochadigan qabih illatdir. Biror kishining orqasidan gapirish, aybini topish, yomonlash, bola-chaqasi, xotini, xulqi, boyligi, ilmi va boshqa jihatlari haqida bemaza gaplarni gapirishning barchasi ğiybat sanaladi.

Olimlarning biridan sơrashibdi: «Payğambarimiz davrlarida qachon ğiybat qilinsa, yomon hid kelarkan, hozir har qancha ğiybat qilinsa ham hech bilinmaydi, sababi nimada?» Olim bunday javob qilibdi: «Hozir hamma ğiybatchi bơlib ketgan. Ikki-uch odam yiğildi, deguncha ğiybat qiziydi: qơshni qơshnini, hamkasblar bir-birini ğiybat qiladi. Ilgari bu  ramas amal faqat ayollarga xos  di,  ndi  rkaklar ham maydalashib, ulardan qolishmaydigan bơlib ketgan. Ğiybat osh-nonga aylanib qolgani sababli hammayoq sasib bơlgan. Odamlar xuddi kơnchining keliniday ơrganib, hid sezmaydigan bơlib qolishgan. Ğiybatning u si bơlishda choyxona bilan masjidning farqi qolmadi».

Hasan Basriyga: «Bir kishi seni ğiybat qildi», deb aytishdi. U darhol ğiybat qilgan kishiga bir tovoq xurmo  bordi. U kishi xurmoni olgan zahoti Hasanning oldiga etib keldi va: «Men sizni ğiybat qilgan bơlsamu siz menga bir tovoq xurmo  boribsiz, buning sababi nima?» dedi. Hasan Basriy unga: «Sen menga  xshilik  borgan  kansan, men  vaziga xurmo jơnatdim», deb javob qildi. Bundan anglashiniladiki, ğiybat uni qilingan odamga  xshilik, qiluvchiga  sa zarar va kulfat keltiradi. Demak, sizni ham ğiybat qilishsa, xafa bơlib, asabingizni buzavermang. Bundan hech narsa  tqazmaysiz, aksincha  xshilik kơrasiz.

Til  gurigi boshga, deganlaridek, inson bơlar-bơlmas sơzlari bilan boshiga kơp ğavğolar kelishiga ơzi sababchi bơlib qoladi. «Odam tili bilan hayvondan ustun, ammo tildan nojoiz foydalansa, hayvondan battar», degan Satơlqindiy Sheroziy. Bobolarimiz «Sơzlaganing kumush bơlsa, jim turganing oltindir», deyishgan.

Abu Abdulloh Rơdakiyning «Kơpincha sơz aytib bơldim pushaymon, Aytmagan sơzimdan doimo shodmon» degan dono satrlari bor. Sơzga yolğon qơshish, birovning izzat-nafsiga tegadigan sơzlarni sơzlash kishiga zarar etkazmasdan qolmaydi. Shuning uchun behuda sơzlar sơzlashdan tilingizni tiyib  rganingiz matơlqinqul. Behuda sơz  shirin ayblarni oshkor  tadi, dushmanlarning qahr-ğazab va adovatini qơzğaydi.

Luqmoni hakimdan: «Siz birovning qoratanli chơponi  dingiz,  ndi uluğ daraja  gasi bơldingiz, nima narsa sizni bu uluğ martabaga kơtardi?», deb sơrashganida, u: «Doimo tơğri sơzladim, omonatga xiyonat qilmadim, matơlqinnosiz, behuda sơzlarni aytishdan chekindim, mana shu uch xislat meni uluğ darajaga kơtardi», deb javob qilgan  kan. Shayx Junayd Bağdodiy aytadi: «YOlğon sơzlash, iğvo,  zmalik, takabburlik, chaqimchilik kishining obrơsini yơqotadi». Bir donishmand shogirdlariga shunday nasihat qilgan  kan: Chaqimchilik bilan odamlarni bir-biriga dushman qilib urushtirib  rgan kimsa  ng yomon,  ramas kishidir. Biringiz ikkinchingizning sơzini menga etkazmang. Men sizlarning huzuringizga salomat va rohatdagi xotirjam qalb bilan kelishni istayman».

Omonlikning asosi sukut saqlashdir. Oğizga kelganni sơzlashning oxiri voy. Donishmandlarning aytishlaricha, hamisha omonlikda, salomat  rishning sharti ơn narsada  kan, shundan tơqqiztasi sukut qilishda va bittasi odamlardan chetlanishda  kan. Hazrati Ali: «Sukut saqlang, uning  ng oz foydasi omonlikdir», deganlar. Bir kishi Umar ibn Abdulazizdan: «Qachon gapiray?» deb sơradi. Amir: «Jim bơlishni xohlaganingda», deb javob qildi. «Qachon jim bơlay?», deb sơradi ơsha kishi. «Gapirishni xohlaganingda», dedi Umar ibn Abdulaziz.

 Xotirjam, ruhiy faroğatda  shashni istayman, degan odam ayniqsa ơz sirini hammaga aytavermasligi, duch kelganga yorilavermasligi lozim. Batơlqinzan arzimas siringizni bilib olgan ğanimlaringiz undan sizga qarshi katta aybnomalar tơqishlari va ulkan zararlarni etkazishlari mumkin.

Xoja Samandar Termiziy aytadi: «Kơp kishilar borki, ular ơz sirlarini saqlay bilmasliklari tufayli halokatga duchor bơlishadi». Ali ibn Abu Tolibning mana bu sơzlariga  tơlqintibor bering: «Ichimizda saqlar  kanmiz, har qanday sir bizning asirimizdir. Oshkor  tgan paytimizdan boshlab biz uning asiriga aylanamiz».

Amerikaning sobiq prezidentlaridan biri: «Faqat uch kishigina sir saqlay oladi, agar ularning ikkitasi ơlgan bơlsa», degan. «Agar siringni dushmaning bilmasin desang, uni dơstingga ham aytma», deb nasihat qiladi Qobus.  na bir faylasuf: «Ơz sirini saqlash – donishmandlik, biroq buni boshqalardan kutish – tentaklik», degan fikrni aytgan.

Ơzingiz behuda sơzlarni aytishdan, chaqimchilik, ğiybat, iğvolarga aralashishdan chetlangan bơlsangiz-da ularni  shitishdan qochmasangiz, bu ham hayotingizdan xotirjamlikni ketkazadi. Odamlar haqida tarqaydigan ğiybat, mish-mish, iğvo gaplarni  shitish, ularga  tơlqintibor berishdan saqlaning. Aks holda ơzingiz kutgan matơlqinnaviy salomatlikka  risha olmaysiz.