ОЛАМИ ХАЙВОНОТ

Хайвон чист? Хайвонхо кисми аз хама бузурги организмхои зинда, аз ду гурухи асосии мавчудоти зинда дар чахон, ба шумор мераванд.

Гурухи аввал ин растанихо ва гурухи дуввум-хайвонхо. Истилохи хайвон аз калимаи «хай», яъне зинда гирифта шудааст.

Хайвонот ин мафхуми умуми барои хайвонхои хонаги ва вахши мебошад. Хайвон мафхуми умуми барои хамаи хайвонхо, мохихо ва паррандахо, гайр аз инсон мебошад. Зеро чомеаи инсони аз решааш аз чомеаи биологии хайвонхо тафовут дорад. Харчанд, таври мисол, мурча, низ бисёр мураккаб сохта шудааст ва дар вай таксимоти кор хасту он забои дорад.

Авлоди хайвонхое, ки дар хушки зиндагй мекунанд, хайвонхое мебошанд, ки дар бахр ва оби тоза зиндагй кардаанд. Баъзе аз онхо дубора ба хаёт дар об одат кар- даанд (тимсох, сангпуштхо). Замбуругхо ва хайвонхо махсулоти тайёри органикиро истеъмол менамоянд. Дамчунин яке аз вижагии мухими хайвонхо он далел аст, ки дар тани он табодулаи пайвастаи моддахо сурат мегирад.

Дар раванди рушди растанихо ва хайвонот, сохтор ва вазифаи организми онхо батадрич мураккаб шуда, харакат, хазми хурок, ихроч, чинс, нафаскашй, гардиши хун ва аъзои хис пайдо шудаанд. Онхо кушидаанд, то ба иклими кураи Замин мутобик шуда, дар чангал, дар хушкй дар куххо зиндагй кунанд. Дар ин маврид хайвонхо мачбур буданд, то ранги худ, андоза ва шаклашонро дигар кунанд.

Дайвонхо аз руи сохтори организми хуб ба ду гурухтаксим мешаванд: якхучрави ва бисёрхучравй.Дар холи хозир 16 намуд ватакрибан 1,5 миллион навъхои хайвонот мавчуд мебошанд.

Дар Киргизистон танхо хайвоноти мухрадор беш аз 500 навъро ташкил карда, 3171 навъи хашарот ва канахо, 49 навъи мохй, 3 навъи дубахрахо, 25 навъи хазандахо, 335 навъ паррандахо ва 83 навъи ширхорон мавчуд мебошанд.

Хайвонхо дар тамоми кураи замин: дар хушкй, дар об, дар кулхо, дар укёнусхо ва дар атмосфера зиндагй мекунанд. Мухити табии зисти хайвонот ба: обй, заминй, хавои, хоки таксим мешаванд.

Мухите, ки дар он хайвонхо зиндагй мекунанд дар баъзе мавридко доимй, дар мавридхои дигар дар раванди тагйири зохири карор дошта, вобаста ба холати худ ба кайвонхо таъсири марбута мерасонад.

Омилхои мухити гайризиндаи беруни, ки ба хаёти хайвонхо таъсир мерасонад, чунин мебошанд: харорат, рутубат, шамол ва гайра. Дар зери таъсири омилхои таби- ати гайризинда тагйироти даврави дар хаёти хайвонхо сурат мегирад: баъзе барои зимистонгузарони ба хоб мераванд, бархе ранги худро тагйир медиханд ва гурухи саввум ба диёри гарм мераванд, баъзе нисбат ба олами беруна пинхони зиндаги ме- кунанд ва ё ба мухит мутобик мешаванд. Онхо аз никоб истифода мебаранд. Дигархо барои тарсонидани душманони худ, андозаашонро калон мекунанд, саввумихо, чун паразитхо (канаю кайк) чисмхои зиндаро чун мухити зист истифода мебаранд.

Ахамияти хайвонхо дар Табиат, азчумла, барои растанихо бисёр бузург аст. Хайвонхо растанихоро гардолуд карда, накши мухимеро дар пахн намудани тухмии растанихо мебозанд. Масалан, кирми борон, мурчахо ва гайра; хашароти майда дар кураи замин моддахои органики тавлид мекунанд. Онхо хамчунин хокро майда на- муда, дар сатхи замин хоки сиёх истехсол менамоянд.

Тавассути сурохихо ва ковокихое, ки хайвонот мекананд, ба растанихо обу хаво осонтар дастрас мешаванд.

Дар навбати худ растани хаворо бо кислород, ки барои хайвонот барои нафаскаши зарур мебошад, гани мегардонад. Агар растани барои хайвонхои алафхур гизо бо- шад, дар навбати худ алафхурон гизо барои хайвонхои гуштхур, яъне даррандахо ба шумор мераванд. Бад-ин тартиб, конунмандии пайдархами пайдо мешавад. Хайвонхои алафхур, чун хайвонхои гуштхур, бе растани зиндаги карда наметаво- нанд. Растанихо бе хайвонот зиндаги карда наметавонанд, чунки аз хисоби энергияи офтоб, на аз хисоби дигар организмхо, гизо мегиранд.

Хайвонот дар хифзи тозаги дар сатхи замин ва зери об низ накши калон ме­бозанд. Масалан, хайвонхо бокимондахои дигар хайвонхои мурдаро, растанихо ва мевахои пусида, баргхои рехтаро мехуранд ва як навъ тозакунии санитари ба амал меоваранд. Бисёр хайвонхое, ки дар зери об зиндаги мекунанд, дар тозакунии об накши калон мебозанд. Мисли растанихо, хайвонот низ организми зинда ба хисоб мераванд. Онхо бисёр умумият доранд.

Хайвонот ва растанихо аз моддахои мураккаби органики: сафедахо, руганхо, углеродхо иборатанд ва дорой сохтори хучайрахо мебошанд. Ин хама таъкид бар он медорад, ки растанихо ва хайвонот пайдоиши ягона доранд.

Дар руи замин беш аз миллион навъи хайвонот мавчуд мебошанд. Агар онхоро ба синфхо таксим намекарданд, омухтани онхо дар сохаи илми зоология чандон осон намебуд.

Бисёр олимон дар бахши таксим намудани хайвонот ба гуруххои системй ва клас- сификатсияи онхо кор кардаанд. Классификатсияи аз хама осони олами хайвонотро олими шведй Карл Линней (1707-1778) омода кардааст. Хангоми классификатсияи хайвонхо Линней намудхоро интихоб кард. Типхо( намудко) гурухе мебошанд, ки кобилияти афзоишёбй доранд. Вай хайвонхоро аз як тип ба типи дигар чудо кард. Си- 143 пас хайвонхоро ба гурухдои нисбатан хурд: синфхо, синфхоро ба отрядхо, отрядхоро ба оилахо таксим кард.

Таври мисол, ба классификатсияи хайвонхои хордадорон менигарем (тобили 11).

Тоблуи 11

Типхо	Синфхо	Отрядхо	Оилавй	Чинсхо	Навьхо
Хорда­дорон,	Парран- дагон,	Парранда- шаклхо,	Зогхо,	Аккахо,	Аккахо
				Зог	Зог
					Шурнулхо
	Ширхорон	Даррандахо	Г^рбашаклхо	Гурба	Гурбаи вахшй
				Резачорпо	Резачорпо
			Гургхо	Гург	Саги хонагй
					Гург

Хайвонхои як авлод низ ба гуруххои дигари организмхои зинда таксим шаванд. Яъне онхо навъхои ба худ монандро тавлид мекунанд. Афзоиши хайвонхо ходисаи биологи ба шумор рафта, ба худ чунин шароитро, чун чойи мусоид барои афзоишёби , чуфткунии ду чинси ба хам мукобил, гамхори ба оянда, ки идомаи наслхои ин хайвонотро таъмин мекунанд, фарохам месозанд. (сохтани лонаю хона, дастрас кар- дани гизо барои навзодон) ва гайра.

Бахорон мохихое, ки дар дарёхо ва кулхо зиндагй мекунанд гала туда на дар шохобхои жарф, балки дар чои обаш хуб гармшаванда ва растанихои обидошта чамъ мешаванд. Дар чунин чойхо модамохихо тухм мегузоранд ва нармохихо моеъи тухми мегузоранд. Хамин тавр афзоиши мохихо сурат мегирад. Пас аз афзоишёби , баъди гузашти чанд вакт аз тухмхо кирмакхои мохй пайдо мешаванд. Бахорон акса- ри мохихое, ки дар бахрхо зиндагй мекунанд, афзоиш меёбанд.

Баъзе аз онхо, чун озодмохи, мохии мерике, ки таври доимй дар бахр, баъзан хазорхо километр дур аз сохил зиндагй мекунанд, хангоми давраи афзоишёбй ба дарёхо баргашта, хама монеахоро паси cap карда, ба боло мебароянд. Дар садддо мохихо аз об хез зада, дар чойхои камоб пушти худро ба хаво карда харакат меку­нанд. Дар болооби дарёхо мохихо тухм мегузоранд, ки баъдан аксар вакт он тухмдо нобуд мешаванд. Масалан, озодмохй, боло ба мукобили чараёни дарёи Амур харакат карда, наздик ба 400 км-ро тай мекунад.

Дар рузхои бахорй калпесахо, морхо, ва сангпуштхо тухм мегузоранд. Паррандахо ба чуфтхо муттахид туда, лона месозанд. Баъзе паррандагон (шурнулхо, фароштурукхо, мохихуракхо) ба колонияхо муттахид туда, лона месозанд. Агар дар канорахои рох микдори зиёди тусхо, ки аз якчанд каторхо иборатанд, дучор оянд, пас дар ончо метавон лонахои зиёди шурнулхоро пайдо кардан мумкин аст. Дар ка- нори болоии сохили дарёхои чаридор то 200 ва аз он бештар фароштурукхо лона месозанд.

Ин паррандагон, дар як колония муттахид туда, ба осони барои чучахояшон гизо пайдо мекунанд. Дангоми парвариши чучахои хурд накши мухимеро сохти лонахо мебозанд. Дар лонахои жарф маъмулан тухмхо хуб мухофизат туда, онхо берун на- меафтанд. Вакте чучахо дар лона менишинанд, вай аз хар тараф таври баробар гарм мешавад. Дар лона рутубат ва харорати лозим таъмин мегардад. Лонае, ки дар шохаи дарахтон ва ё баланд аз сатхи замин дар сохили чарихо карор доранд, ба модари паррандахо, ки тухм мегузоранд ва чучахои навзодашон имконият медиханд, то аз хар навъ хайвоноти дарранда худ ва чучахояшонро хифз кунанд.

Таъсири катьнашавандаи одам ба Табиат (ба вижа ба хайвонхо) боиси кам пгуда- ни микдори як навъ ва аз байн рафтани навъи дигари хайвонот мегардад. Вобаста ба ин хайвонхои миранда ва навъхои нодири он ба руйхати Китоби Сурхи Киргизистон дохил карда туда, тахти химоя карор доранд.

Пурсишхо

1. Оё мафхумхои хайвон ва даррандаи вахшй ягонаанд?
2. Кадом хайвонхоро Шумо медонед? Онхоро дар дафтархои худ нависед.
3. Фарки хайвонхои хонагй аз вахшй аз чй иборат аст? Як сахифаи дафтарро ба ду сутунча таксим намуда, дар сутунчаи аввал хайвонхои хонагй ва дар дуввумаш хайвонхои вахширо нависед.
4. Чун коида, ба табиати зинда одамон, хайвонот ва растанихоро дохил мекунанд. Гизои онхо чист?
5. Кадом навъи хайвонот дар Киргизистон зиндагй мекунанд: шутур, кенгуру, орангутанг, фил, паланг, гов, говмеш, гусфанди кухи, caг, кабутар, пингвин, тюлен, шутурмург ва гайра ?
6. Кадом навъи мохихоро Шумо медонед? Кадом навъи мохихо дар кулхои Иссик- Кул, Сон-Кул ва обанбори Токтогул зиндагй мекунанд?
7. Шумо дар бораи Китоби Сурхи Киргизистон чй медонед?