ХАРАКАТИ МЕХАНИКЙ

Олами моро ихотакунанда хамеша дар харакат карор дорад. Замин дар гирди Офтоб, Мох дар гирди Замин давр мезанад. Дар натичаи харакати молекахо моеъхои ба хам хамхудуд ба якдигар омехта мегарданд. Таври мисол, хангоми пухтани карамшурбо, хама ранги сурхи лаблабуро ба худ мегиранд. Хиссачахои об, ки аз чониби решахои растанихо чалб шудаанд, то ба хар барг мерасанд. Хаво харакат карда шамолро ба вучуд меоварад. Хун тавассути рагхои хунгарди инсон ва хайвон харакат мекунад. Дар хотимаи ин хама метавон гуфт, ки табиати бехаракат, зиндагии бехаракат вучуд надорад.

Чй тавр метавон муайян кард, ки ашё харакат мекунад ё на? Барой ин муайян бояд кард, ки оё ашёи мазкур нисбат ба дигар чисмхо холати худро тагйир медихад ё на.

Агар вазъу холати автомашинахо нисбат ба бинохо ва дарахтони канори рох тагйир ёбад, пас метавон гуфт, ки автомашина харакат мекунад.

Пас холо чй тавр тагйирёбии холати автомашинаро мушаххас мекунем? Инро аз наздикшавй ва ё дуршавй аз ашёи онро ихотакунанда фахмидан мумкин аст.

Яъне, ин тагйирёбии фосила байни ду уисм аст.

Тагйири холати чисм бо гузашти вакт нисбат ба дигар чисмхоро харакати мехоникй меноманд.

Харакати одам, автомашини, хавопаймо, ракетахо, каикхо, парвози паррандагон, харакати абрхо ва хаво (шамол) нисбат ба Замин – ин хама мисолхои харакати мехоникй (расми 33) мебошанд.

Харакати молекулаи ягона низ харакати мехоники ба шумор меравад. Гайр аз он, дар Табиат харакате таври васеъ маъмул аст, ки пас аз фосилахои баробари вакт такрор мешаванд. Чунин харакатро харакати чумбанда ё чумбиш меноманд. Таври мисол, боли паррандахои парвозкунанда, хашарот, сузанакхо, занбури асал, барги дарахтон, ки аз шамол мечунбанд ва гайра.

Вакте чисм аз як нукта ба нуктаи дигар чой иваз мекунад, вай аз руйи кадом як хат харакат мекунад.

А Хате, ки аз руи он чисм харакат мекунад, траектория номида мешавад.

Масалан, накшхои дурахшандаи метеорхо дар осмони шабона траекторияи намоёнро ба назар меоваранд. (расми 34). Аз руи шакли тра­ектория харакатхои мехоникй ба ду навъ: хати рост(мустаким) ва хати кач таксим мекунанд. Таври мисол, агар траекторияи автомобил хати рост бошад, пас харакат бо хати рост аст. Харакати акрабакхои соат хати кач дорад, зеро ки давродавр харакат мекунанд.

Андозае, ки ифодагари харакати чисм буда, баробар бо дарозии траектория аст, роди гузашташуда номида мешавад. Род бо дарфи S (эс) ифода туда, дамчун водиди ченак 1 метр (1 м) истифода мешавад. Гайр аз он, километр (км), сантиметр (см), миллиметр (мм) истифода мешавад. Робитаи мутакобилаи ондо чунин аст:

1 км = 1000 м,

1 м =100 см,

1 м = 1000 мм.

Дар Табиат бархе чисмдо тез даракат мекунанд, бархеи дигар сует. Барой тавси- фи тезии даракат ченаки суръат чори карда мешавад. Мафхуми суръат тавассути мувофикати рохи тайкардашуда бо вакт муайян карда мешавад.

рох                           S

суръат –         ———- ва ё v – ————

вакт                          t

кучо v – суръат, S – род, t – вакт. Дар амал суръат бо м/с ва ё км/час чен карда меша­вад. Дар тоблуи 10 мисолхои харакатдои гуногун оварда шудаанд.

Чисмдои даракаткунанда	Мафдуми суръат, м/с
Пашша	5
Одами пиёда	1-2
Сочи сиёд	20
Автомашинаи «Жигули»	40
Хавопаймо	180
Замин даври Офтоб	30 000
Мод даври Замин	1 000
Овоз (дангоми 0°С)	330

Суръати тукумшуллук – 1,4 мм/с.

Супориш. Суръати харакати худатро муайян кун. Асбобхои лозим: навори ченкунанда, соат..

Коидаи ичрои супориш:

1. Кадами худро тавассути навори ченкунанда чен намуда, натичаи онро дар метр нишон дех.

2. Микдори кадамхо ва вакти барои аз мактаб то ба хона ва ё аз хона то ба мактаб дар рох сарфкардаатро муайян кун.

3. Микдори кадамхоро ба дарозии як кадам зарб зада, дарозии траекторияро муайян кун.
4. Мафхуми рохро ба вакти сарфкарда таксим намуда, суръати худро муайян намо.

Пурсишхо

1. Харакати механики чист? Мисолхо оваред.
2. Чиро траектория меномем?
3. Рох чист? Хамчун вохиди он чй истифода мешавад?
4. Тавассути андозаи «суръат» мо чиро ифода мекунем?
5. Формула ва водиди суръатро нависед.