Достони «Комде ва Мадан»-и Бедили Дехлави

Достони «Комде ва Мадан» аввалин достони асримиёнагист, ки кахрамонхои марказии он – ошик ва маъшука намояндаи ахли хунар, санъатанд. Ин достон мустакил ё чудогона набуда, дар дохили маснавии «Ирфон» чой дода шудааст. Аз сабаби он, ки соли таълифи «Ирфон» 1712 эътироф шудааст, пас санаи эчоди «Комде ва Мадан» низ бояд хамон сол бошад. Достони «Комде ва Мадан» аз 900 байт иборат буда, 10 бобро фаро мегирад. Достон дар шакли маснави буда, дар бахри Хафифи махбуни аслам (баъзан аслами мусаббаг, махбуни махзуф, махбуни максур) таълиф шудааст.

Афоъили он чунин аст:

яъне: фоъилотун, мафоъилун, фаълун ё фаъилун

Мазмуни достони «Комде ва Мадан» чунин аст: Яке аз шохони номдори каламрави Хиндустон дар харамсарои хеш бо номи Комде раккосаи хунарманду хубруе доштааст. Комдеи сохибчамол бо хунари волои худ, ки дар базмхои шохона барпо мешуд, хамаро мафтуну шайдо ва шефтаву хайрати менамудааст. Чунончи:

Базми шах бе рухаш хузур надошт,

Бо хозирон чарог нур надошт.

Овозаи чамоли зебо ва санъати волои Комде оламгир мешавад ва дар мулки Шимоли Хундустон санъатвари дигаре – Мадан ном зиндагию фаъолият менамуд, ки хунёгари бемонанд ва сарояндаи хушсавте буд. Мадан овозаи Комдеро шунида бо як илоче худро ба каламрави Комде мерасонад. Мадан дар як базми шох иштирок намуда, хунарнамои мекунад ва ба хозирин нихоят писанд меафтад ва хунарнамоии Мадан шохро ба хадде мутаассир мекунад, ки шох шаддаи марвориди гаронарзишеро ба Мадан хадя мекунад. Санъати Мадан Комдеро низ тасхир карда буд ва Мадан шаддаи хадяшударо ба Комде мебахшад.

Бедил лахзаи мазкурро чунин ба риштаи тасвир кашидааст:

К-он чи ман дорам аз сарафрози,

Бех, ки халхоли³⁹ пои худ сози.

Рафтори Мадан боиси газаб гирифтани шох мешавад. Шох амр мекунад, ки Мадан аз шахр бадарга карда шавад ва агар касе ба у рахмхориро раво бинад, ба катл расонида мешавад. Комде бошад дар чазои Мадан худро сабабгор медонад ва аз ин ру, мехохад Маданро бубинад:

Комде хар тараф «Мадан»-гуён,

Буд чун ашк аз кафо пуён.

Кучахо дод чок бар чигараш,

То расони хешро ба сараш.

Комде ба сифати ришва зару зевари зиёдеро сарф намуда, Маданро ба мухлати як шаб халос менамояд ва ошикро ба хонаи худ гирифта меорад. Онхо дар якчояги аз гардиши айёму аз ночурихои рузгор шиквахо мекунанд. Рузи дигар золимон онхоро чудо намуда, Маданро ба биёбон бурда, дар он макон уро танхо мегузоранд.

Дар хамон сухбати якшаба Мадан ба Комде гуфта буд, ки дар кадом як гушаи мулки Шимол дарахти мукаддасест, ки инсонро ба мурод мерасонад. Яъне, агар касе он дарахтро пайдо намуда, каме дар сояи он нишинад, ба мурод хохад расид. Ба хамин максад, Мадан он дарахтро чуён мешавад ва аз чумла мегуяд:

Меравам, то ба он дарахт расам,

Шояд аз сояаш ба бахт расам.

Лахзаи хайрухуш Мадан ба Комде гуле такдим намуда, таъкид мекунад, ки агар гулро хазон бини, бидон ки хаёти ман дар хатар аст ва умрам ба поён расидааст. Агар гул пажмурда нашавад, маро чизе тахдид намекунад.

Мадан он дарахтро пайдо карда дар сояи он муддате хоб меравад ва хар замон аз Комде ёд мекунад. Аз забони Мадан номи Комдеро хатто паррандагони биёбон низ хифз карда, онхо «Комде»-наво мешаванд. Чунончи:

Вахшу тайри саводо он сахро,

Баст минкору лаб зи савту наво,

Баски бо созиш ошно гаштанд,

Як калам «Комде»-наво гаштанд.

Боре шохи мулки Шимол хангоми шикор гузораш ба чавони парешонхоле меафтад, ки дар биёбон басо афсурдаву хичил аст. Шох чавонро холпурси мекунад ва пас аз огохи ёфтан аз холи хеле парешони Мадан, ба у хохиши ёри расондан пайдо мекунад. Зеро Мадан саргузашти пурмочарои худро ба самъи шох мерасонад. Шох аз шунидани ин хеле мутаассир гардида, мехохад ба ошикон ёри расонад. Шохи мулки Шимол ба шохи золим нома навишта, хохиш менамояд, ки барои ба максад расидани ошикон мусоидат бикунад. Инчунин, боисрор таъкид хам мекунад, ки агар ба кори ошикон монеъ шавад, он гох бо у чанг хохад кард. Вале подшохи золим хохиши шохи одилро рад мекунад. Нихоят, чанг сар мезанад ва дар ин чанг шохи одил пируз мешавад:

Хоки он бевафо ба хун тар шуд,

• Халхол – халкаи тилло ё нукра, ки занон барои зинат ба пой мебанданд.

Подшохи Мадан музаффар шуд.

Мадан аз галабаи шохи одил шод гардида, наздик омадани висолро хис мекунад. Комде аз холати гул киёс мекунад, ки Мадан хушхол бояд бошад. Аз холати ошикон шохи одил низ хурсанд гардида, мехохад иродаи Маданро бисанчад. У тавассути суханчине ба Комде мерасонад, ки Мадан дар яке аз лахзахои чанг халок шуд. Комде баробари шунидани ин хабар, аз хуш меравад ва шох низ аз кори худ пушаймон мешавад. Зеро хамон шахс хабари холи Комдеро ба шохи одил мерасонад. Хангоми ба шох арз намудани саргузашти Комде, Мадан дар хузури шох буд, хабар ёфта у низ аз хуш меравад. Шохи одил аз хазли ночо худ пушаймон мегардад. Шох амр мекунад, ки часади ошиконро ба гармоба гузоранд. Зер шох бо табибон машварат намуда буд. Онхоро ба гармоба мебаранд ва баъди бахудои, онхо хамдигарро дар канори якдигар пайдо намуда, хурсанди мекунанд ва ба хамин тарик, ба мурод мерасанд.

Достон бо хамин хотима меёбад. Албатта, дар адабиёти точик достонхои ишки-лирики хеде зиёданд: «Варка ва Гулшох», «Вис ва Ромин», «Хусрав ва Ширин»-хо, «Лайли ва Мачнун»-хо, «Фарход ва Ширин» ва гайра. Вале дар асари Бедил тозакорихо фаровон аст. Мухим он аст, ки оптимизми бисёр кави дорад. Зеро кахрамонхои асосии он ба максад мерасанд.

Аз тарафи дигар, кахрамонхои марказии достон намояндагони ахли хунар мебошанд, ки ба чуз хунари хеш ва хизмат ба мардум, ба сиёсат ва низоъхои дигар сару кор надоранд.

Дар ин асари Бедил шохи одил низ рафтори дигар дорад. У бисёр катъи, чидди ва дустдори хакикату адолат аст. Агар чое ноадолатиеро бубинад, онро то ба охир месанчад ва адолатро баркарору хакикатро пойдор месозад.

Бедил исбот мекунад, ки зулм ва золими бебако ва сустпоя аст.

Образхои асосии Достон

Дар достони «Комде ва Мадан» образхои асоси ва лахзаги, мусбат ва манфи иштирок менамоянд. Образхои марказии он: Комде, Мадан, шохи кишвари Комде, шохи мамлакати Шимол.

Гоя ва хадафи эчодии Бедил. Дуруст аст, ки достони «Комде ва Мадан» достони ишкист ва бо оптимизми бисёр кави саршор аст. Ишки дар ин асар руи тасвиромада дар хама чо ва дар хама холат сахт химоя карда мешавад. Ишки ду дилдода пок, беолоиш, холи аз макру хилла, сидки, софдилона ва самими буда, хар ду дилдода хам муборизанд. Онхо тарсу харос аз шоху амиру каси дигаре надоранд. Гузашта аз ин, Комде ва ошики у – Мадан намояндаи як табакаи ичтимоиянд. Онхо сохибхунаранд ва хунарашон онхоро машхур кардааст. На Комде ва на Мадан хариси молу чиз нестанд. Онхо барои дороиву молу пул талош намеварзанд. Шох ба Мадан шаддаи марворид инъом кард, вале Мадан дар хузури шох шаддаи марворидро нисори кудуми Комде намуд.

Аз тарафи дигар, бунёди гоявии асарро адл ва адолатхохиву додгустари фарохам меорад. Албатта, адлу дод дар мукобили зулму бедоди меистод. Шоир ба ин восита гуфтанист, ки адлу дод химоя аст. Мутафаккир асоснок менамояд, ки набояд фирефтаи ноадолатихо ва истеъдодхо шуд. Зеро зулм ва золими бебако буда, маглубпазиранд ва адлу додгустари бошад, шикастнопазир ва човидонаанд. Бедил бо нишон додани ду шох ва усули муносибати онхо, хаминро таъкид кардани хаст, ки шохони чонибдори зулм рохи хаторо интихоб кардаанд. Онхо хатман шикаст мехуранд ва аз арсаи таърих мераванд. Онхоро таърих низ бо нафрат ёд мекунад. Вале шохони одил таърихсозанд ва мамлакати онхо дарозумру мардумонаш мехнаткарин мебошанд. Тавассути эчоди бадеъ сурат гирифтани образи шохи одил яке аз вазифахои дарачаи аввали адибони асримиёнаги низ хаст. Махз, ана хамин падидаи адаби гояи шохи одилро тавлид карду адибон ба таргиби он камар бастанд.