МОҲӢ дар Канзи Шифо (Китоб)

Ин ҷонвари обии маълум аст. Беҳтарини он дар наҳрҳои обаш ширин буда, сангистон ва обаш аз ҷоҳои дур ва башиддат ҷорӣ мешуда бошад, ба ҳам мерасад. Беҳтарини наҳрии он шоҳмоҳӣ, ки ба тоҷикӣ гулмоҳӣ меноманд ва баъд аз он ширмоҳист. Барои хӯрдан беҳтараш нав сайд кардашудаи он аст. Аз як рӯз ва зиёда аз он гузашта бошад, бинобар нозукии таркибаш вайрон мегардад. Вале намак кунанд, вайрон намегардад. Дар ҷойи дувум моҳиёне, ки дар баҳрҳо ва дигар обҳои шӯр наздики соҳили сангдор зиндагӣ ба сар баранд, мебошанд.

Мизоҷи ҳамаи моҳиён сард дар дараҷаи якум ва тар дар дувум аст. Дар обҳои шӯр, яъне дар баҳр ва укёнусҳо зиндагӣ ба сар баранд, инчунин моҳии шӯр дар мизоҷ гарм дар дараҷаи якум ва моил ба хушкӣ мебошад.

Хислатҳои шифобахши он: дар оташ кабоб кардаи он беҳтар аз он, ки дар равған бирён карда бошанд, зудҳазм аст ва дар ҷигар хуштар ҳазм меёбад — ин барои бадан мувофиқтар мебошад; ба бадан об медавонад, фарбеҳ мекунад, манӣ, шир ва чарбии гурдаро пайдо ва зиёда мекунад. Агар инро одамони гарммизоҷ бихӯранд, боҳи онҳоро бармеангезад, олати мардиро ба ҳаракат меоварад, моддаҳои гарммизоҷро ислоҳ мекунад, қасабаи шушро соф ва нарм мегардонад, захми шуш, сил ва бемории диқ (лоғаркунанда)-ро даво мешавад, инчунин сурфаи хушкро шифо мебахшад; сустии ҷигар ва гурдаи гарммизоҷонро мувофиқ аст.

Агар моҳиро бо оби ангур ғӯра ва татум кабоб карда бихӯранд, исҳоли сафровӣ ва хуниро манъ мекунад. Моҳиро бирён карда, дар навиаш бо пиёзи сабзи тар бихӯранд ва баъд аз он шароби мӯътадил биёшоманд, манӣ пайдо мекунад ва олати мардиро ба ҳаракат меоварад.

Моҳишӯрборо биёшоманд, барои заҳрҳои хӯрда шуда ва аз неш дар бадан ворид гашта даво мебошад. Шӯрбои моҳиро бо мудовамат бихӯранд, заҳрҳои мори шоҳдор ва саги девона газидаро дафъ мекунад. Гӯшти моҳиро бе масолеҳ шӯрбо карда бихӯранд, дар бадан об медавонад. Баъд аз он дар ҷойи дувум дар дег ё дар оташ бирён кардашудаи ин меистад; вале дар оташ кабоб кардаи он сабуктар аст ба меъда назар ба он чӣ дар равған бирён карда бошанд. Он чӣ гӯшти моҳиро дар орд лат карда, бо равған бирён намуда бошанд, бисёр ташна мекунад ва аз меъда дер мегузарад.

Моҳии бисёрро бе нон хӯрда, аз болояш оби гарм, асал ва сиркоасал ва инчунин оберо, ки дар он турб ҷӯшонида шуда бошад, биёшоманд, баъд қай кунанд, баданро аз моддаҳои нодаркори ғафс ва ахлоти мурдор пок мегардонад ва барои дарди буғумҳо, ирқуннасо (радикулит), доғи сафед ва сиёҳи пӯст даво мешавад ва дигар доғҳоро низ аз пӯст дафъ мекунад.

Хӯрдани моҳӣ ба одамони хунукмизоҷ ва тармизоҷ зарар дорад, инчунин ба майнаи тар, асаб ва меъдаи балғамӣ зиён мекунад. Барои он ки зарар наоварад, бо равғани гов, равғани кунҷид ё бо равғани бодом пухта бихӯранд, безарар мегардад. Ва бо занҷабил, кокутӣ, асал ва гулқанд низ бихӯранд, ислоҳи зарари он менамояд.Тармизоҷонро хӯрдани он ташна мекунад. Дар ин ҳолат сирко ва обкома биёшоманд, ислоҳи зарар менамояд.

Вале барои баъзе мизоҷҳои одамон моҳии намакин мувофиқтар аст ва назар ба дигар намудҳои моҳиён онҳоро камтар ташна мекунад, вале ба баъзе мизоҷҳо навъи бенамаки он форамтар мебошад.  Баъд аз хӯрдани моҳӣ ошомидани оби хунук бағоят зарарнок аст ба ҳадде, ки гӯё онро зинда ва худро мурда гардонидан аст ва боиси бемориҳои давомнок мешавад. Аммо баъд аз он, ки аз меъда фуромада равад, шароб биёшоманд, фоида дорад, вале пеш аз он шароб бинӯшанд, бинобар қисмҳои ҳазмнашудаи он дар рагҳо ва пӯст гиреҳҳо пайдо карданаш бемориҳои раддиро ба амал меоварад, монанди: қӯтур, хориш, шукуфаи пӯст ва ғайра.

Агар моҳиро бо шир ё бо тухми мурғ, ё бо гӯшти ҳайвоноти даштӣ бихӯранд, бисёр зарарнок аст ва ба бемориҳои кашолёбанда мубтало мегардонад. Моҳии намакин, ки аз намак карда шудани он понздаҳ ва зиёда рӯз гузашта бошад, мизоҷаш моил ба гармӣ ва хушкӣ аст. Инро бихӯранд, балғамро меканад, ба таом иштиҳо пайдо мекунад, барои одамони сардмизоҷ мувофиқ аст, балғами шаффоф ва ширин пайдо мекунад, зарарҳои дигарашон, ки баданро ба хориш меоварад, ба кӯтур ва шукуфаи пӯст гирифтор мекунад, пӯст мепартононад, бедорӣ меоварад ва ғайра.

Моҳиро, ки муддати дароз намак хӯрда бошад, бихӯранд, дар бадан гиреҳҳоро ба амал меоварад, ахлоти мурдор пайдо мекунад, аз ҷумла, савдои сӯхтаи мурдор ҳосил менамояд. Дар ин маврид давояш сирко, сиркоасал ва обкома ошомида, қай кардан аст. Моҳии намаксуди хушк бадтарини қисмҳои моҳиён аст, гаронҳазм мебошад, вале балғами ғафсро таҳлил медиҳад, патҳои (пашмакҳои) меъдаро қавӣ мегардонад, бо вуҷуди ин бемориҳои номбурдаро ба амал меоварад, инчунин бедорӣ пайдо мекунад. Агар инро бардавом бихӯранд, ба иллати шабкӯрӣ мубтало мегардонад. Ин зарари онро низ ба воситаи истеъмол кардани чизҳои дар боло зикрёфта ислоҳ метавон кард.

Моҳии шӯрро, ки дар сирко парварда бошанд, яъне як шабонарӯз дар он тар карда бошанд, мизоҷаш сард ва хушк аст, хушккунандаи рутубатҳо ва дерҳазм, дар бадан қувватҳои дар худ нигоҳдорандагиро зиёда мегардонад, ба меъда рехта шудани моддаи сафровиро манъ мекунад, вале хориш ва қӯтур пайдо мекунад, бар пӯсти бадан доначаҳои савдовиро медамонад.

Агар бо оби моҳии шӯри намакин узвро бишӯянд, решҳои бадбӯй ва қӯтури навро шифо мебахшад.  Моҳии навқапидаро бирён намоянд ва то хунук шуданаш бигузоранд ва хусусан, ки як шаб ба он бигузарад ва ё муддати зиёд дар ҷои намнок монда бошад, раддӣ ва заҳрнок мегардад ва агар ба хӯрдани он мудовамат намоянд, ба иллати пес ва истисқо (водянка) гирифтор месозад ва ҳолати занбӯруғи заҳрнок хӯрдаро ба амал меоварад. Тадбири наҷоти он қай кардан ва чизҳои исҳоловар хӯрдан аст. Агар ба касони сардмизоҷ зарар кунад, гуворишҳои гарммизоҷ бояд бихӯранд ва чизҳои гарммизоҷи номбаршуда истеъмол намоянд.

Ва агар ба касони гарммизоҷ зиён кунад, сиркоасали турш, сирко ва обкома бояд истеъмол намоянд.  Касеро, ки аз хӯрдани моҳӣ дилаш беҳузур (беҷо) шавад, бояд ки оби биҳиро дар оташ ғафс гардонда билесад ва зираи сиёҳро як шабонарӯз дар об тар карда, он обро биёшомад.

Моҳиро дар об ҷӯшонида, дар он об даромада нишинанд, захми рӯдаҳоро, ки дар ҳолати ибтидо бошад, шифо мебахшад ва моддаҳоро ба рӯйи пӯст мекашад. Агар бо ин ҳуқна (клизма) кунанд, барои ирқуннасо (радикулит) дору мебошад.

Тухми моҳиро бихӯранд, барои қавӣ гардонидани боҳ пуртаъсир аст, манӣ пайдо мекунад, олати мардиро ба ҳаракат меоварад; барои сурфа, исҳол, ки аз гармӣ бошанд, дору мешавад.  Заҳраи моҳӣ, ҳусусан моҳии шаббут (моҳии карп) дар мизоҷ гарм ва хушк аст. Инро ба чашм бикашанд, гули чашмро дафъ мекунад.

Чун моҳии зиндаро чок кунанд ва ҳамон қисм, ки ҳаракат дошта бошад, ба узв гузошта банданд, моддаҳо, шиша, хор ва ғайраро ба беруни пӯст мекашад. Ин барои дафъ кардани беҷошавии зеҳн ҳангоми варами пардаҳо ва худи майна ва варамҳои дигар давои бемисл аст.  Агар сари моҳии шӯрро сӯхта, гузошта банданд, варами мақъадро таҳлил медиҳад ва кафидани онро ба ҳам меоварад, инчунин газидани каждум ва саги девонаро сиҳат мебахшад: агар инро бо равғанҳо ва луобҳо хамир сохта. гузошта банданд, варами сахти забончаи ҳалкро таҳлил медиҳад.

Устухони сӯхтаи моҳиро бо сирко сиришта бимоланд, барои иллати пес фоида дорад. Чун моҳиро бо намакоби гарм бишӯянд, неку мебошад ва ба он коҳгил бимоланду муддате ҳамон тавр бигузоранд, баъд хуб бишӯянд, бӯйи моҳиёнаи он нест мегардад. Агар моҳиро бо нону орд бихӯранд, зуд ҳазм мегардад ва агар бо орд ва нон бихӯранд, бадҳазм мешавад.