شهرهای آسیای میانه در عصرهای خi-خ2

ترقّیات باسرعت شهرها، استحصالات مالی و تجارت پولی از مهمترین علامتهای دوره‌ای است، که ما به تحقیق آن پرداخته‌ایم.

شهرهای آسیای میانه کلانتر و اهالی آنها زیادتر می‌گردید. مثلاً، مرکز حیات شهر سمرقند هوالی آن به حساب می‌رفت، که در آن جا محلهای سیر‌شمار تاجران و پیشه‌وران واقع گردیده بودند. اعیان و اشراف، روحانیان، سوداگران دارا و دیگر طبقه‌های دولتمند نیز در همین جا مسکن داشتند.[1]

یستیهکامات بخارا نیز از نو ساخته، مساحت شهر وسیعتر کرده شد. بسیار عمارتهای نو محتشم بنا یافتند.[2] ترمذ عصرهای خi-خ2 نسبت به زمان سامانیان خیلی دامن پهن کرد. در عصر خi استحکامات شهر قویتر گردیده، قلعة آن با خشت پخته روکش کرده شد. «قصر حاکمان ترمذ» هم در همین عصر قامت افراخت. قسمت تجارتی و پیشه‌وری شهر، که آن جا در اطراف بازارها کارگاههای زیاد کاسبان به وجود می‌آمدند، اهمیت مخصوص داشت.[3]

یکی از کلانترین شهرهای تاجیکستان جنوبی پایتخت ختلان-هولبوک بود. فقط قسمت مرکزی آن مساحت قریب 70 هکتار را فرا می‌گرفت. در این جا قلعه‌ای وجود داشت، که در وقت حفریات از آن بقیة قصر پُرزیب و زینت حاکمان ختلان یافت شد. در شهر کارگاههای گوناگون کاسبی، از قبیل کُلالی، فولوزی و غ. وجود داشتند.

ترقّی باسرعت شهر بیشتر در همین دوره به وقوع پیوست: در جایهایی، که پیشتر پرتاوخانة شهر و یا زمین کشت محسوب می‌یافتند، بناهای اقامتی به وجود آمدند[4]. از روی مشاهده‌های آرشیالوگی و تایاگرافی در عصرهای خi-خ2 شهرهای هم خرد و هم کلان ترکمنستان جنوبی: مرو، دندانقان، آمول، زمّ، سرخس، میخانه، ابیورد، نسا، یزیر، دهستان و غیره خیلی رونق می‌یابند[5].

در واحة چو محض در دوام عصرهای خ-خ2 بعضی دیهه‌ها به مرکزهای کلان شهری مبدّل می‌گردند[6]. حتّی ناحیه‌های کوهستان (مثلاً، ناحیة واقع در واحة آب ناو، شاخة دریای پنج یا خود ناحیة اسفره) تارفت بیشتر به معاملات مالی و پولی کشیده می‌شوند.

ترقّیات قوّه‌های استحصال‌کننده و تدریجاً از خواجگی قشلاق جدا شدن کسب و هنر سببگار اساسی رونق باسرعت و در بعضی موردها خیلی پراوج حیات شهرها می‌گردند. عامل دیگر رونقیابی شهرها قوّت گرفتن تابعیت دهقانان نسبت به فئودالان می‌باشد، که باعث به شهر فرار کردن عامّة دهقانان گردیده بود (این در بعضی شکلهای مدنیّت مادّی شهر نقش خود را گذاشته است)[7]. همین طریقه، نظریة ک. مرکس و ف. اینگیلس را در بابت اهمیت فرار دهقانان در تأسیس شهرهای عصر میانگی اوراپه[8] نسبت به شهرهای عصر میانگی آسیای میانه نیز تطبیق کردن ممکن است.

[1] مسّان م. ا. ، 1950، س. 164-165.

[2] سوخریوه آ. ا. ، 1958، س. 31 و مابعد.

[3]مسّان م. ا. ، 1938، س. 7-8.

[4]لیتوینسکیی ب. ا. و دویداویچ ا. ا. ، 1954، س. 41 و مابعد.

[5]پوگچینکاوه گ. ا. ، 1958، س. 190-199

[6]کاجیمیکا پ. ن. ، 1959، س. 183

[7]مفصّلن نیگ .: لیتوینسکیی ب. ا. ، 1953 ب، س. 55 و مابعد.

[8]ک مرکس، ف. اینگیلس. ساچ. ، ت. 3، س. 14-15؛ 50-51؛ ت. 4، س. 425.