СОХТИ АСАБ, ХОЗИМА, НАФАСКАШИ ВА ИХРОЧУ ЧИНСИ

Сохти асаби ширхурхо ба таври фаъол инкишоф ёфта, магзи сарашон ба кисмхо таксим шудааст. Сохти марказии асаб, майнаи cap, майнаи тахтапушт нагз инкишоф ёфтааст.

Дар майнаи сари ширхурхо чуякхо зиёд буда, он аз 5 кисм (майнаи пеш ё нимкураи калони майна, майнача, майнаи фаллаги, миёнаи дарозруя) иборат аст. Аз майнаи cap 12 чуфт тори майнаги чудо шуда давом мекунад.

Узвхои хиссиёти ширмакхо аз узвхои сомеа, шомма ва босира иборат аст. Сомеа аз кисмхои даруни, миёна ва суфраи гуш иборатанд.

Узви шомма дар деворахои сатхи бини буда, бо торхои махсуси асаби таъмин аст.

Узви босира аз як чуфт чашми мураккаб иборат аст, ки он дар баьзе ширхурхо (вобаста ба тарзи хаётгузарониашон) пушида аст. Масалан, узви босираи крот ва курмуш, ки дар кабати хок зиндаги мекунанд, нисбат ба узви хиссиёташон бештар инкишоф ефтааст.

Сохти хозимаи ширхурхо аз дахон, лунч, забон, дандонхо, халк, сурхруда, меъда, рудаи 12-ангушта, рудаи борик, курруда, рудаи гафс, рудаи рост, макъад иборат аст.

Забони ширхурхо аз мушакхои кундаланграх иборат буда, дар ширхурхои дарранда узви зоика мавчуд аст. Забони ширхурхои алафхур бо пардаи хитинй пушида шудааст, ки барои хурдани харгуна хасу хошок ва алафхои хушку хордор мувофик ва безарар аст. Ферментхои сатхи дахони ширхурхо крахмалро-кисман ба канд табдил медиханд. Дандони ширхурхо бо эмал (сир) пушида шудааст. Шумораи дандонхо дар хамаи ширхурхо як хел нест. Масалан, дар харгуш 28, дар маймун 36, дар одам 32 дандон хаст.

Халки ширхурхо аз мушакхои нагз инкишофёфта иборат аст. Сурхруда дар ширхурхо то 70 см дарози дошта, бо ёрии мушак ба меъда мегузарад. Меъдаи хайвонхои кавшакунанда (шутур, буз, гусфанд, гов) мураккаб буда, кисми баромадгохи меъда рудаи 12-ангушта ном дорад, ки мухити он ишкори аст. Мухити меъда кислотаги буда, ба он гадуди галха ёри мсрасонад. Дар рудаи борик гадудхои хурокхазмкуни хаст. Охири рудаи борик растаки сарбастае дорад, ки онро курруда меноманд.

Узвхои нафаскашии ширхурхо аз трахея (найи нафас) cap мешавад, ки он аз халкахои нопурраи тагояки иборат буда, ба шуш меравад. Дар трахея гадудхои сипаршакли тагояки, халкаги, ангушггшакл, чумчашакл мавчуданд. Дар ин чо бандакчои овоз чой гирифтаанд. Трахея ба ду найи шуш (бронхия) чудо мешавад ва хар яки он боз ба ду бронхиола (найча) ва хар яки бронхнола ба алвеолахо (пуффакчахои хавои) таксим мешаванд. Хаво дар алвеолахо ассимшиггсия ва диссимилятсия мешавад. Ширхурхо низ бо микдори кам бошад хам, тавассути сурохихои сатхи пуст нафас мегиранд. Барои хамин тозагии пуст сабаби асосии саломати мебошад.

Узви чудокунии ширхурхо асосан як чуфт гурдаи калони лубиёшакл аст, ки дар ду тарафи сутунмухра (болои чорбанд) чой гирифта, ба пешобдон рох дорад. Пешоб ба воситаи чуяки пешобдон ба берун хорич карда мешавад.

Узвхои чинсии ширхурхо мураккаб буда, гадудхояшон чуфтанд. Тухм дар тухмдонхо тайёр мешавад ва бо найчаи фалопи ба бачадон рафта, бордоршавии даруни ба амал меояд. Бачадон дар ширхурхо 4 хел мешавад:

1. Бачадони дубара (дар харгуш фил). 2 Бачадони дупахлуй (дар муш. хук). 3. Бачадони душоха (дар даррандахо, хашаротхурхо). 4. Бачадини содда (дар нимиаймунхо, маймунхо ва одам).

Дар баъзе ширхурхои дарачаи боло чанинн инкишофефта истода ба воситаи хамрохак ба организми модари алокаманд шуда, насли дар батн буда аз модар ба воситаи канали ноф гизо мегирад.

Дар ширхурхо 2 хел хамрохак мешавад:

1. Хамрохаки чилдаш кучндафароянда дар буз, гов, гусфанд, одам мавчуд аст. Дар онхо бо якчоягии хамрохаки фароянда зарфхои хун хам канда шуда, хунрави cap мешавад.

2. Хамрохаки чилдаш нафароянла дар хук, хар, асп, шутур, гург, caг мавчуд аст. Дар инхо хангоми зоиш хунрави ба амал намеояд.

Насли ширхурхо кобилияти мустакилона макиданро доранд. Дар таркиби шир ба гайр аз об моддахои гизоии сафеда, чарбхо. лактоза (канд), витамин, намакхои минерали хастанд, ки барон инкишофи насл заруранд. Рузхои аввал гадудхои шир гализтар буда, фалла кор карда мебароранд, ки он нисбат ба шири одди моддаи гизоии зиёд дошта, хосияти бактериофаги хам дорад. Ширхурхо хусусиятхои афзоиши ба худ хос доранд. Бинобар ин ширхурхоро ба гуруххои тухмзой, халтадор, хамрохакдор таксим мекунанд. Ба ширхурхои тухмзой ехидна ва мургобинул дохил мешаванд. Онхо дар Австралия зиндаги мекунанд. Хусусан ехидна дар буттазори душворгузар зиндаги карда, хашароту кирминаи онхоро мехурад. Дарозии бадани ехидна то 50 см буда, пашми дурушт дорад. Пойхояш кутох асту чанголхои дарози бокувват дорад. Ехидна хатарро пай бурда, лунда мешавад, ё ин ки ба сурохихои кабати замин медарояд.

Мургобинул дар сохили обанборхо зиндаги карда, аз об хурок меёбад. Вай нагз шино мекунад, гутта мезанад. Чогхояш мисли нули мургоби буда, дандон надорад. Вай лойкаро кофта, кирм, тукумшуллук, кирминаи хашаротро ёфта мехурад. Мургобинул ва ехидна тухм мегузоранд, ки дарозиаш 2 см буда, парда дорад. Ехиднаи мода тухмашро ба даруни халтаи руйи шикамаш андохта мегардад. Пас аз тухм бачаи норасо баромада, дар он халта якчанд мох меистад.

Мургобинули модина 2 тухмашро дар болои чизхои гарми хонааш монда, мисли мурги курк онхоро пахш мекунад, Бачахои аз тухм баромадаи мургобинулу ехидна шири зюдарашонро мехуранд. Онхо пистон надоранд, вале бачахои онхо ширро аз руйи пашму пусг, ки дар зераш гадудхои шир хаст. пахш карда, шири баромадар-о лесида, мехуранд.

Ба ширхурхои халтадор кенгуру мисол шуда метавонад, ки он дар заминхои кушоди Австралия. Америка зиндаги мекунад. Хуроки вай растанй аст. Дар Вакти аз душман гурехтан пойхои дарозу бакувваташро ба замин монда, ба масофаи то 3 м мечахад. Дарозии танаш то 2 м. вазнаш то 150 кг мешавад. Эмбриони кенгуру 40 руз инкишоф ёфта, бачаи нобиною барахна мезояд, ки дарозии баданаш кариб 3 см буда, дар халтаи пусти руишикамй 7-8 мох меистад ва он чо шир мехурад. Дар холати оромй баъзан бачаашро
бо дасташ аз халта гирифта. ба берун мегузорад ва дар Вакти хатар боз ба халтааш андохта, мегурезад.

Ба ширхурхои хамрохакдор Намудхои гуногуни ширхурхо мансубанд. Масалан, caг хайвони ширхур буда, тухмхучайраи он моддаигизой надорад. Эмбрион дар бадани модина, дар бачадоп инкишоф ёфта, бо пардахои сершумори девораи бачадон васл шуда, гласента ё хамрохакро ба вучуд меорад. Рагхои хунгарди эмбрион бо рагхои доираи калони гардиши хуни модар зич пайванданд ва бо ин рох эмбрион гизою оксиген мегирад. Ба хуни модар моддахои нолозими эмбрион дохил шуда, тоза мешавад. Инкишофи эмбриони caг 2 мох давом мекунал. Caг аз 4 то 10 эача мезояд, ки руйи балани онхо бо пашм пушида шуда, бе данлон ва нобиноанд. Пас аз 10-14 рузи таваллуд чашмашон кушода мешаваду тадричан дандонхои шир хам мсбароранд. Сагбачахо аз модарашон шир макида, тез калон мешаванд. Дар сннни 3-4-мохаги дандонхои шириашон ба дандонхои асил иваз мешаванд. Car то 15 сол умр мебинад.