МО ЧЙ ТАВР МЕБИНЕМ? ЧАШМХО

Чашми одам шакли кураро дорад, Кутри он такрибан бо 2,5 см баробар аст. Чашм аз берун бо пардаи чашм (скле­ра) (1) пушонида шудааст. (1). Тарафи пеши пардаи чашм рушану шаффоф буда, вай карнияи чашм(2) ном дорад.

Андаке онсутар аз карнияи чашм ина- бия (3) карор дорад. Байни карния ва ина- бия моеъи шаффоф (4) карор дорад. Моддаи махсус ба инабия ранги чолибу нотакрор ато менамояд. Дар инабия сурохие вучуд дорад. Ин сурохи мардумак (гавхарак) (5) ном до­рад. Вобаста ба рушании ранг кутри мар­думак ба таври рефлекторй аз 2мм то ба 8 мм тагйир меёбад. Аз акиби мардумак зучоча (хрусталик) (6) карор дорад. Зучоча – ин чисми шаффоф буда, ба линза шабохаг дорад.

Мушакхое (7) хастанд, ки дар як лахзаи мушаххас шаклашро дигар мекунад.

Вакте одам ба ашёе, ки дар наздикй карор доранд, нигох мекунад, ин мушакхо

шакли зучочаро нисбатан барчастатар мекунанд. Кисмати бокимондаи чашм бо чисми шишамонанд (8) пур шудааст. Каъри чашм бо як шабакияи мураккаб (9) рупуш шудааст.

Дар шабакия (тур) ресепторхои асабй, ба монанди чубакхо ва колбахо карор до­ранд. Ранге, ки тавассути карния интикол меёбад, ба касри (шиканиши) бештар ру ба ру мешавад. Акси ашё ба шабакия дар шакли сарчаппагияш меафтад.

Таъсири ранг ба нугхои асаби биной (чубакхо ва колбахо) дар чашмони мо эхсоси биноиро бедор мекунад.

Агар ашё хеле дур карор дошта бошад, пас хангоми расидани акс ба шабакияи зучоча (хрусталик) таранг намешавад. Хангоми наздикшавии ашё зучоча ба хадде кабз мешавад, ки акс дубора ба тур меафтад.

Дар чашмони баъзе одамон акс на ба шабакия (сетчатка), балки пеш аз он меаф- тад. Чунин одамон ба таври возех ашёеро, ки дар дури карор доранд, дида наметаво- нанд. Чунин камбудии биноиро наздикбинй меноманд.

Инро метавон тавассути айнакхои линзаашон фурухамида ислох кардан мумкин аст. Камбуди биной, ки акси ашёи дар дур карордошта, ба шабакия (тур) меафтанд, дурбинй меноманд.

Чунин камбудиро метавон тавассути айнакхои линзаашон барчаста рафъ наму- дан мумкин аст.

А Бо чашмони худ эхтиёткор бошед! Китобро дар масофаи на кам аз 25-30 см бихонед.

Дар олами хайвонот аъзои босира (бинои) хеле рангоранг мешаванд. Онхо чуфт, танхо, чамъ, бузургу кучак мешаванд. Баъзе аз хайвонот мижа намезананд, чашмони баъзе хайвонхо серхаракат буда, мижаашон тез-тез мезанад ва мардумаки чашмона- шон серхаракат мебошанд.

Ба ин нигох накарда, принсипи фаъолияти чашмхо барои хамагон комилан яксон мебошад.

Карнияи чашми мохихо хамвор буда, зучочаашон – курашакл мебошад. Мохихо ба дунё наздикбин таваллуд мешаванд. Кабати дурахшандаи пушти чашм – оина мебошад. Ин кабат шуъои рушноиро инъикос намуда, дар торникй рушан мешавад (таври мисол, онро дар акулахо дидан мумкин аст). Баъзе аз мохихои каъриобй чаш­мони калони телескопй дошта, кобилияти дарёфт кардани рушноии хираро (расми б) доранд. Гузаи чашми онхо шакли дароз дошта, карнияашон барчаста, зучоча ва мардумак калон мебошанд. Чашмони баъзе мохихо, ки дар жарфу умки об карор до­ранд, сохтори поямонанд доранд (расми 6-г). Мохихои чорчашмае, ки дар сатхи об дар чустучуи гизо шино мекунанд, мардумакашон ба самти амудй кашида шудааст. Дар карния раххои уфукии пустй ба кисматхои болоию поёнй таксим шудааст. Вакте мохй дар об шино мекунад, сатхи об ба мобайни чашм рост меояд ва кисмати болоии чашм, хар он чизеро ки дар осмон карор дорад, мебинад. Кисмати поёнии он он чи- зеро мебинад, ки зери об карор дорад.

Ба чашмони пашша нигох кунед. Дар расми 6-а чашмони пашша, дар расми 6-6 – гузинаи (варианта) калонкардашудаи он нишон дода шудааст. Азбаски чашмони пашша аз чашмакхои ба хар су равонапгуда иборат мебошад, майдони биниши онхо калон мебошад. Биноиши паррандахо тез мебошад. Гузаи чашми онхо калон буда, сохтори он махсус мебошад. Аз ин ру, майдони биниши онхо васеъ мебошад. Гузаи чашмони паррандахое, ки дорой биноиши тез доранд (каргас, укоб), шакли такрибан олуболуии «телескопй» (тухмшакл) дорад, (раем 6-d).

Сохтори чашмони баъзе аз хайвонхо (гурхархо (расми 6-е) ба сохтори чашми инсон монанд мебошад( расми 6-ж). Чашмони баъзе хайвонот ( масалан, букаламун) давр мезананд, чашмони харгуш бошад дар пахдухои cap карор доранд. Ин имкон медихад, ки беш аз 180° мушохида кунанд

Дар табиат чашмони хайвонот шаклхои гуногун доранд, ба хар навь карор дода шудааст, рангхои гуногун доранд. Вале сохтори онхо комилан яксон мебо­шанд (расми 7).

Пашшахое, ки дар фасли тобистону тирамох моро ноором месозанд, наздик ба 100 «чашмак»-хои оди- фасеток доранд. Онхо дар кисмати болоии cap, ки шакли кура доранд, карор доранд. Чолиб аз хама – пашшахо (хомушакхо) шабона мебинанд. Маълум мегардад, ки биниши пашшахо аз рушнои вобаста нест. Исбот шуда, ки онхо гармиро, мисли ранг мебинанд. Аз ин ру, онхо варидро( венаро) дар торикй зуд пайдо мекунанд. Чолиб аз хама он аст, ки онхо чй тавр хунро мебинанд. Дар дахон пашша сузани найчашакл дорад. Вале онхо тавассути сузани мазкур якбора неш намезананд. Онхо тавассути чоги тези поёнии хеш пустро бурида, сипас тавассути сузан «наркоз мекунанд». Ба суханони дигар, онхо ба хун моеъи махсусро, ки аз он одам дардро хис намекунанд, равон мекунанд. Ин моеъ пеши рохи гализшавии хунро дар чойи нешзадашудаи пуст мегирад. Азбаски пашшахо ин хамаро дар зарфи якчанд сония ба ичро мерасонанд, дар аксарияти мавридхо мо инро пайхас намекунем.

Зовияи (кунчи) биноиши инсон баробар ба 180 дарача, аз они кабутарон 340 дарача мебошад.

Дарчанд чашмони бумхо (чугзхо) нисбатан калон мебошанд, азбаски онхо ба тарафхо харакат намекунанд, зовияи биниши онхо дар холати оромй 80-110 дарачаро ташкил мекунанд. Ба ин нигох накарда, гардани плостикии он кобилияти ба осони 360 дарача давр заданро дорад.

Бум нисбат ба инсон кобилияти шабона дах маротиба бештар диданро дорад. Дар мукоиса бо баъзе паррандагон Бумхо кобилияти 6 маротиба бештар дурро ди­данро доранд.Чолиб аз хама он аст, ки бумхо рангхоро фарк намекунанд. Ба ибораи дигар, онхо хдма чизро дар ранги сиёху сафед мебинанд. Хисси шунавоии онхо хеле таракки кардааст. Дар торикии комил онхо метавонанд бо дакики чойи мушхоро аз руйи кадамашон муайян кунанд. Бад-ин тартиб, дар мавриди хам узви шунавой ва хам узви биной донистан чолиб аст.

Пурсишхо

1. Сохтори чаши чй тавр аст?
2. Оё аъзои биноии хама хайвонот баробар таракки кардааст?
3. Оё хама шаклхри чашмон якхелаанд?
4. Сохтори чашм чй Гуна аст? Шумо дар мавриди х.ар яке аз ин сохтор чй медонед?
5. Аз руи расмхои 6-7 шаклхои чашмро тахдил бикунед.
6. Оё аъзои биноии хама хайвонот якхелаанд?
7. Бо маводхои марбут ба рушди аъзои биноии хайвонот аз руи китоби «Асрори Табиат» шинос шавед.