МАВКЕИ МИНТАКАХОИ РАВШАНИ ВА ТАКСИМОТИ ГАРМИИ ОФТОБ ДАР ЗАМИН

Аз мушохидахои махалатон мисолхо оред – ба баландии Офтоб бар уфук ва аз давомнокии руз вобаста будани гармшавии хаворо шарх дихед.

Офтоб – манбаи гарми ва равшани. Офтоб кураи азими газмонанди тафсон буда, яке аз ситорахои бешумори кайхон аст. Он ба сайёраамон – Замин наздиктарин ситора буда, дар масофаи кариб 150 млн. км вокеъ гардидааст. Харорати сатхи Офтоб кариб +6 000^с. каъраш то 20 млн. дарача мебошад. Он микдори азими гарми ва рушноии чашмхиракунанда меафканад» Хамаи сайёрахон атрофи Офтоб, аз чумла Замин, ки дар гирди он давр мезанад, гарми ва равшаниро аз Офтоб мегиранд.

Барои хосил кардани он микдори гармие, ки Замин аз Офтоб мегирад. садхо миллион стансияхои барки, монанди Норак лозим мебуд. Офтоб микдори зиёди равшаниро пахн мекунад. Барои хосил кардани тасаввурот бояд гуфт, ки барои руз барин равшан кардани хонаи масохаташ 350 метри мураббаъ дар сакфудеворхои он  50 хазор лампочкаи 60- волта гузоштан лозим меояд. Манбаи хамаи ходисахои сатхи Замин гармии Офтоб мебошад.

Замин дар мадор дар атрофи Офтоб бо суръати нихоят баланд – 29.8 км/сония давр мезанад. Дар давоми 45 дакикаи дарс хамаи мо якчоя бо Замин дар Кайхон рохи бештар аз 80 000 километрро тай мекунем.

Гарм ва равшан шуданн сатхи Замин дар давоми сол. Гарми ва равшани дар сатхи курашакли Замин нобаробар таксим мешавад, зеро кунчи афтидани нурхои Офтоб дар арзхои гуногун хар хел аст. Тасаввур кунед: Замин дар гирди Офтоб таврс давр мезанад, ки мехвари он нисбат ба сатхи мадор амудП чой i ирифтаасг. Он гох тамоми сол андозаи куччи Офтоб дар арзхо як хел мешуд ва дар сатхи Замин хама арзхо микдори якхелаи гарми мегирифтанд, рузу шаб хамеша баробар ва фаслхои сол иваз намешуданд.

Вале мехвари Замин ба сатхи мадор бо кунчи 66.5 моил буда, тарафи шимолаш хамеша-ба Ситораи Кутб равона аст. Замин вокеан мехвар надорад. Ин хати тасаввуриест, ки Замин дар гирди он давр мезанад. Барои хосил кардани тасаввурот ягон чубча ё конфетро гирифта дар байни ду ангушт давр занонед: он хати тасаввурие, ки ду нуктаро мепайвандад, кисми болояш гуё “Кутби Шимоли” ва поёнаш “Кутби Чануби” мебошад (Чунин тачрибаро худатон мустакил ичро кунед).

Aгap Замин дар тули сол аз киштии кайхони мушохида карда шавад, маълум мегардад, ки Офтоб доимо нисфи сатхи курашакли Заминро равшан менамояд. Дар ин хангом гох Нимкураи Шимоли ва гох Нимкураи Чануби равшан аст. Хар ду нимкура соле ду маротиба як хел равшан мешаванд.

Ивазшавии фаслхои сол дар натичаи харакати Замин дар гирди Офтоб ба амал меояд. Сабаби асосин ба вучуд омадани фаслхои сол дар он аст, ки мехвари Замин нисбат ба сатхи мадораш 66,5 моил мебошад. Дар натичаи ин моили нурхои Офтоб дар як сол ду маротиба – як бор ба Нимкураи Шимоли ва бори дигар ба Нимкураи Чануби майл мекунанд. Ин боиси дар як нимкура фаро расидани фасли тобистон, дар нимкураи дигар – фасли зимистон мегардад.

Дар давоми сол, яъне дар муддати пурра дар атрофи Офтоб давр задани Замин, чор руз чолиби диккат аст: 21 март ва 23 сентябр – баробарии шабу руз. 22 июн ва 22 декабр – таваккуфи Офтоб.

 Хатхои мувозиеро, ки аз 30,5-и арзи шимоли ва 30,5°-и арзи чануби гузаронида шудаанд, доирахои тропики (ё тропикхо) меноманд. Яъне ин хатхо аз хати истивои Замин дар арзи 30,5° вокеъ мебошанд. Марзхоеро, ки дар байни хатхои мувозии тропикхо вокеанд. марзхои тропики меноманд.

Дар хар хатхои мувозии тропикхо соле як маротиба Офтоб нисфирузи ба киём меояд, яъне нурхои Офтоб ба сатхи Замин рост меафтанд. (Дар харитаи нимкурахо тропикхои шимояи ва чанубиро нишон дихед).

Доирахои кутби. Хатхои мувозиеро, ки аз 66.5° -и арзи шимолй ва 66.5° -и арзи чанубй гузаронда шудаанд, доирахоц кутби меноманд. Яъне хатхои кутби аз хати истивои замин дар арзи 66, 5° мебошанд. Онхо аз дигар хаткои мувози бо он фарк мекунанд, ки дар онхо  соле як маротиба рузи кутби мешав^Я Ода.мон дар ин арзхо тамоми шабонаруз. яънс 24 соат Офтобр^ мебинанд (расми 83). Баъди ним сол тамоми шабонаруз шаб» кутби мешавад.

Давомнокии шабу рузхои кутби аз доирахои кутби ба самти кутбхо зиёд мешавад. Масалан, он дар арзи 66.5° як шабонаруз бошад, дар арзи 70° ба 65° шабонаруз, дар арзи 80° ба 134 шабонаруз, дар арзи 90° (дар кутбхо) тахминан ба шашмохи баробар аст.

Аз доирахои кутби то кутбхо (дар нимкурахои Шимоли ва Чануби) нурхои Офтоб дар тамоми сол торафт бештар поин афтод, сатхи Заминро нагз гарм намекунанд.

Дар хамаи арзхо аз доираи кутби то хати истиво хам шабонаруз рузу шаб иваз мешавад (доирахои кутбхои Шимоли, ва Чанубиро дар харитаи нимкурахо нишон дихед).

Минтакахои равшани. Троликхо ва доирахои кутбии сатхи Заминро ба минтакахо таксим кардаанд. Ин минтакахо бо равшанию микдори гармие, ки аз Офтоб мегиранд, аз хамдигар фарк доранд. Вобаста ба кунчи афтиши нурхои Офтоб ва давомнокии рузу шаб панч минтакаи равшаниро фарк мекунанд.

Дар байни хатхои мувозии тропикхо минтакахои тропики чой гирифтаанд (онхоро аз глобус ва харитаи нимкурахо нишон дихед). Сатхи Замин дар ин чо тамоми сол гармии зиёд мегирад. Бинобар ин иклйми минтакаи тропики гарм аст. Мардуми он соле ду маротиба таваккуфи Офтобро дар киём мушохида мекунанд. Бардавомии руз дар хати истиво хамеша ба 12 соат баробар аст. Хати мувозие, ки дар масофаи якхела аз кутбхо кашида шудааст, хати истиво ном дорад. Хати истиво камарбанди Замин ё худ хати мувозии асоси (0°) аст. Дигар хатхои доиравии дар масофаи якхела ба хати истиво ба таври мувози кашидашударо хатхои мувози меноманд.

Дар минтакахои тропики рузи кутохтарин 10 соату 30 дакика мебошад. Дар Нимкураи Шимоли ин ба 22 декабр, дар Нимкураи Чамуби ба 22 июн рост меояд (бо бардавомии рузи махалатон дар ин вакт мукоиса кунед). Дар ин чо амплитудаи харорати солона хеле кам аст.

Дар байни доирахои кутбй ва тропикхо минтакахои муътадили нимкурахои Шимоли ва Чанубй чой гирифтаанд. Дар ин чо сатхи Замин назар ба минтакахои тропики камтар, вале назар ба минтакахои кутби бештар гарми ва равшани мегирад. Дар миитакахои муътадил Офтоб хеч вакт ба киём намеояд. Чор фасли сол – бахор, тобистон, тирамох ва знмистон аник мушохида мешавад: дар ин хол мавзеъ хар кадар ба доираи кутби наздик бошад, зимистон хамон кадар бардавому хунуктар, хар кадар ба доираи тропики наздик бошад, тобистон хамон кадар бардавому гармтар мебошад. Иклими ин минтакахо муътадил аст. Дар фаслхои гуногун ба ин минтакахо анбухи хавои арктики ва тропики дохил мешавад. Амплитудаи солонаи харорат зиёд аст ва баробари балад шудани арзхо он хам меафзояд.

Кисматхои бо доирахои кутби махдуди сатхи Замин минтакахои кутби ном доранд. Дар ин чо минтакахои кутби Шимоли ва Чанубй чой гирифтаанд (Онхоро аз глобус харитаи нимкурахо нншон дихед. Тобистон рузи кутби бош хам, вале Офтоб дар уфук паст вокеъ аст ва сатхи Замииро хеле кам гарм мекунад. Офтоб дар фасли зимистон муддати дароз намудор намешавад. Дар минтакахои кут анбухи хавои хунуки арктикй тамоми сол хукм меронад, аз ин ру иклими хунук хос аст (Аз глобус панч минтакаи равшани нишон дода, онхоро номбар кунед).

Сабабхои асосии гуногунии иклими Замин хархела арзи географи ва баландии махал аз сатхи бахр, бардавом: руз, шакли релеф ва гайра мебошанд. Кунчи афтидани нурхо Офтоб ба сатхи Замин хар кадар зиёд бошад, хаво хамон кад гармтар мешавад, яъне иклим ба мавкеи географи низ вобаста аст. Ин вобастаги хануз ба олимони Юнони  маълум буд.

Дар замони хозира дар ташаккули иклим накши инсон низ калон аст.

Савол ва супориш

1. Манбаи асосии хамаи ходисахои руи Замин чист?
2. Доир ба мехвари Замин ва моилии он нисбат ба сатхи мадор чиро накл карла мставонсд?
3. Дар бораи ба вучуд омадани мин гакахои равшании Заммн накд карда, бигуед, ки махалатон ба кадом мннтакахои равшанй мансуб аст.
4. Минтакахои тропики ва муътадилро мукоиса карда, фарки онхоро муайян кунед.
5. Дар харитаи ангории (бематн) нимкурахо доирахои кутбро бо калами кабуд, тропикхоро бо калами сурх ишора кунед. Минтакахои тропикиро бо хатхои канда-кандаи сурх, минтакахои муътадилро бо хатхои сабз, минтакахои кутбиро бо хатхои бунафш (ё кабуд) ранг кунед. Номи минтакахоро нависед. Махали шумо дар кадом минтака вокеъ аст?