ҚОНУНИ ЯКУМИ МЕНДЕЛ – ҚОНУНИ ҲАМШАКЛИИ НАСЛҲОИ ЯКУМИ ГИБРИДӢ

ҚОНУНҲОИ МЕНДЕЛ: Қонунҳои меросгузории аломатҳои ирсиро Г.Мендел кашф намуда, онҳоро дар мақолаи «Таҷриба дар растаниҳои гибридӣ» чоп менамояд ва онҳо бо номи қонунҳои Мендел маълуманд. Баъди аз ҷониби генетики голландӣ Г.Де-Фриз, ботаники олмонӣ К.Корренс ва генетики австриягӣ Э.Чермак такроран кашф шудани ин қонунҳо, генетика ҳамчун фан дар бораи ирсият ва тағйирпазирӣ ташаккул ёфт ва тараққӣ кард. Маълум гардид, ки қонунҳои Мендел характери умумӣ доранд ва барои генҳои аллелӣ, ки дар хромосомаҳои гуногуни гомологӣ ҷойгиранд, хос мебошанд.

Барои маълум гардидани қонуни ҳамшаклии наслҳои якуми гибридӣ Мендел таҷрибаи худро дар дурагаҳои моногибридии растании нахўд гузаронд. Дурага кардани ду организмро дурагакунӣ (гибридкунонӣ) меноманд. Наслеро, ки аз ду фарди ирсияташон гуногун пайдо шудааст, дурага (гиб-рид) меноманд. Дурагакунии моногибридӣ гуфта, дурага-куниеро меноманд, ки агар волидон аз ҳамдигар бо як ҷуфтиаломати мухолиф (алтернативӣ) фарқ кунанд. Чунин дурагакунӣ имкон медиҳад дар наслҳои пайиҳам пайдошуда қонунияти ба мерос гузоштани як аломат, ки бо як ҷуфти аллелҳо вобастагӣ дорад, омўхта шавад. Масалан, аломати ранги зарду сабзи донаҳои нахўд, ки ба ҳам мухолифанд.

Дигар аломатҳои волидони дурагашуда ба эътибор гирифта намешаванд. Агар растании нахўди донаи зард ва сабздорро бо ҳам дурага кунем, дар натиҷа донаҳои наслҳои якуми гибридӣ зард мешаванд. Чунин натиҷаро дар дурагакунии растаниҳои нахўди донаашон ҳамвор ва пурчин низ дидан мумкин аст. Дар насли якуми гибридҳои пайдошуда ҳамаи донаҳо ҳамворанд. Ҳамин тавр, дар гибридҳои насли якум аз ҷуфти аломатҳои бо ҳам мухолиф фақат яке аз онҳо зоҳир шуда, дигараш инкишоф намеёбад. Г.Мендел он аломатҳоеро, ки дар насли якум зоҳир гардидаанд, доминант номид. Аломатеро, ки дар насли якум зоҳир шуда, инкишофи аломати дигарро пахш мекунад, доминант ном дорад (аз калимаи лотинии dominantus – бартарӣ дошта, ё ғолиб). Аломате, ки зоҳир нашуд, аломати ресессивӣ меноманд (аз калимаи лотинии recessiv – поённишин ё мағлуб). Аломати доминантӣ (ғолиб) бо ҳарфи «А»-и калон, вале аломати ресессивӣ (мағлубшуда) бо ҳарфи «а»-хурд ифода карда мешавад.

Растаниҳое, ки Мендел барои таҷриба истифода кардааст, ба хатҳои софи гуногун мансуб буданд ва барои ҳамин дар наслҳои паи ҳам пайдошудаи онҳо аломатҳои ирсӣ бетағйир мемонанд. Аз ин ҷост, ки аллелҳои гении ин растаниҳо якхелаанд. Ҳамин тавр, маълум мегардад, ки дар генотипи ин организмҳо (зигота) дутоӣ генҳои аллели якхела мавҷуд буда, пайдарҳамии нуклеотидҳои генашон низ монанданд. Чунин организмҳоро гомозиготӣ меноманд. Организмҳои гомозиготӣ доминантӣ (АА), (ВВ) ва ресессивӣ (аа), (вв) мешаванд. Агар аллелҳои генӣ, аз ҷумла, пайдар-ҳамии нуклетидҳо якхела набошанд, он гоҳ як аллел доминантӣ, вале дигараш ресессивӣ (Аа, Вв) мешавад, ки онҳоро организмҳои гетерозиготӣ (гуногуншакл) меноманд.

Қонуни ҳамшаклии наслҳои гибридии якумро қонуни якуми Г.Мендел меноманд. Он баъзан қонуни доминантӣ низ номида мешавад. Чунки дар насли якум ҳамаи фардҳо аломати якзайл зоҳир мекунанд. Ҳамин тариқ, ин қонунро чунин таъриф додан мумкин аст: дурагакунии ду организми дорои хатҳои софи гуногун (гомозиготӣ), ки бо як ҷуфт аломатҳои мухолиф аз ҳамдигар фарқ мекунанд ва дар насли якум наслҳои гибридӣ (Ғ1) монанд буда, яке аз аломатҳои волидон зоҳир мегардад, қонуни ҳамшаклии наслҳои якуми гибридӣ мебошад.

Доминанти нопурра

Дар организмҳои гетерозиготӣ (Аа) гени доминантӣ ҳамеша қобилияти пахш кардани гени ресессивиро надорад. Дар бисёр мавридҳо дар дурагаҳои насли якум (Ғ1) на гени доминантӣ ва на ресессивӣ пурра зоҳир намешаванд. Дар натиҷа дурагаҳои насли якум (Ғ1) характери миёна зоҳир менамоянд ва дар онҳо ҳиссае аз генҳои доминантӣ ва ресессивӣ дида мешавад.

Гуфтан ҷоиз аст, ки дар дурагаҳои насли якум монандӣ  ба вуҷуд меояд. Масалан, аз дурага кардани гулҳои растании шомусаҳари гулаш сурх (АА) ва гулаш сафед (аа) дар насли якум (Ғ1) ранги гулҳо гулобӣ (бунафш) мешаванд, яъне ранги миёнаи (Аа) байни рангҳои сурх ва сафед пайдо шуда, рангҳои ҳамаи наслҳои Ғ1 якранг мемонанд. Барои ҳамин, қонуни якуми Мендел на қонуни доминантӣ, балки қонуни ҳамшаклии наслҳои гибридӣ ном дорад (расми 9.1). Доминанти нопурра дар табиат ҳодисаи васеъ паҳншуда буда, дар омўзиши сохти парҳои паррандагон, ранги пашми гов ва гўсфандон, аломатҳои биохимиявӣ дар инсон дида мешавад.

Сераллелизм

То ҳол мо мисолҳоеро дида баромадем, ки ҳар ген аз дуаллели генӣ, яке доминант (А) ва дигаре ресессивӣ (а), иборат аст. Ин ду ҳолати ген дар натиҷаи мутатсия пайдо мешавад. Вале мутатсия (иваз ва нест шудани қисмҳои нуклеотидҳои молекулаи КДН) метавонад дар қисмҳои гуногуни ген, дар ҳуҷайраҳои ҷинсҳояш гуногуни як организм ба амал ояд. Дар натиҷа чанд аллели як ген пайдо шуда, онҳо аломатҳои гуногунро назорат мекунанд. Гени (А) дар натиҷаи мутатсия чунин ҳолатро мегирад: а1, а2, а3, а4. Гени (В), ки дар дигар ҷойи (локус) хромосома ҷойгир аст, ба ҳолатҳои в1, в2, в3……вn ва ғайра соҳиб мешавад.

Чунин ҳолати пайиҳам пайдо шудани аллелҳои як генроҳодисаи сераллелизм меноманд ва он дар олами зинда вомехўрад. Масалан, дар магаси дрозофил силсилаи аллелҳои гени ранги чашм, ки аз 12 қисм иборатанд, аз ранги сурх то ранги сафедро дарбар мегирад. Дар харгўшон ҳам силсилаи сераллелизми ранги мўина дучор меояд: ранги яклухти сиёҳ, хокистарранг (шиншила), ҳимолоӣ ва сафед (албинос).

Дар харгўшони ҳимолоӣ дар заминаи ранги сафед, нўги гўшҳо, дум ва фук сиёҳ аст. Албиносҳо аз сабаби синтез нашудани пигмент беранганд (расми 9.2). Аъзои ин силсилаи аллелӣ нисбати якдигар дар ҳолатҳои гуногуни доминантию ресессивӣ буда, гени ранги сиёҳ нисбат ба дигар рангҳо доминантӣ аст. Аллели гени харгўши рангаш ҳимолоӣ нисбат ба гени харгўши рангаш сафед доминантӣ буда, нисбат ба хокистарранг ресессивӣ аст. Инкишофи ин се шакли ранг ба се аллели гуногун вобастагӣ дорад ва дар як ҷой (локус) воқеъ гаштаанд.

Ба эътибор гирифтан лозим аст, ки дар генотипи организмҳои диплоидӣ фақат ду гени силсилаи аллелӣ ҷойгиранд. Боқимондаи аллелҳои ин ген дар шакли ҷуфт-ҷуфт якҷояшавӣ дар генотипи фардҳои дигари ҳамин намуд вомехўранд. Ҳамин тавр, сераллелизм гуногуншаклии генофонд мебошад. (Генофонд маҷмўи ҳамаи шаклҳои ҳар як ген буда, дар таркиби генотипҳои гурўҳҳои фардӣ ё намудӣ ҷой гирифтаанд).

Ҳамин тавр, генофонд аломати фардӣ набуда, балки аломати намудӣ аст. Дар инсон низ ҳодисаи сераллелизм барои бисёр генҳо маълуманд. Масалан, ба мерос гузаштани гурўҳи хуни АВО, шаклҳои гуногуни ферментҳо, антителаҳо ва бисёр сафедаҳо мавҷуданд, ки табиати сераллелизм доранд. Мавҷуд будани аллелҳои гуногуни як ген дар генофонд аломати муайянсозанда ва нодири ирсияти ҳар як фард аст.