ГЕНЕТИКАИ ҶИНС. МЕРОСГУЗОРИИ АЛОМАТҲОИ БО ҶИНС ЧАСПИДА

Масъалаи инкишоф ва пайдоиши фарқияти ҷинсӣ, механизми муайян кардани ҷинс, нигоҳ доштани таносуби муайяни ҷинсӣ дар гурўҳҳои организми ҳайвон нафақат аҳамияти назариявии биологӣ, балки аҳамияти амалӣ низ дорад.

Алалхусус, бо роҳи сунъӣ танзим кардани ҷинс барои кишоварзӣ манфиат меорад. Ҷинс дар бисёр ҳайвонот дар айёми бордоршавӣ муайян мешавад. Дар ин сурат мавқеи асосии ҷиҳати генетикии муайян кардани ҷинс ба дастаи хромосомаҳои зигота вобаста аст. Медонем, ки дастаи хромосомаҳои зигота ҷуфт буда, онҳоро хромосомаҳои гомологӣ меноманд. Хромосомаҳои гомологӣ шакл, андоза ва инчунин генҳои якхела доранд. Дар расми 5.16. дастаи хромосомаҳои одам, яъне марду зан акс ёфтааст. Дар кариотипи занҳамаи хромосомаҳо ҷуфтанд, аммо дар кариотипи мард як хромосомаи нисбатан калон, ки гомологи худро надорад, дида мешавад. Дар кариотипи мард инчунин хромосомаихурди чўбчашакл, ки танҳо ба мард хос аст, вомехўрад.

Ҳамин тариқ, кариотипи одам 22 ҷуфти хромосомаи якхела дорад, ки бо онҳо марду зан фарқ намекунанд, вале бо як ҷуфти дигари хромосома ҳарду ҷинс фарқ менамояд. Хромо сомаҳоеро, ки дар ҳарду ҷинс якхелаанд, хромосомаҳои аутосомӣ меноманд. Хромосомаҳое, ки бо онҳо ҷинси нарина ва модина аз ҳамдигар фарқ мекунанд, хромосомаҳои ҷинсӣ ё гетерохромосома ном доранд. Хромосомаҳои ҷинсии занона якхела буда, онҳоро хромосомаҳои X меноманд. Дар мардҳо як хромосомаи Х ва як хромосомаи У мавҷуд аст. Дар вақти афзоиши ҳуҷайраҳои ҷинсӣ дар натиҷаи тақсимшавии мейозӣ гаметаҳои гаплоидӣ пайдо мешаванд. Аз ҷинси модина танҳо гаметаҳои дорои Х-хромосома ба вуҷуд меоянд.

Он ҷинсеро, ки гаметаҳои якхеларо ба вуҷуд меорад, ҷинси гомогаметӣ меноманд (ХХ). Дар вақти инкишофи гаметаҳои ҷинсии нарина ду навъи гаметаҳо пайдо мешаванд. Яъне нисфи гаметаҳо Х-хромосома ва нисфи дигарашон У-хромосома доранд. Ҷинсе, ки ду хел гаметаҳои гуногунро пайдо мекунад, ҷинси гетерогаметӣ (XУ) ном гирифтааст. Дар одам, магаси дрозофила ва баъзе гурўҳҳои организмҳои дигар ҷинси модина гомогаметианд. Лекин дар шабпаракҳо, хазан-

дагон ва паррандагон наринаҳо гомогаметианд.

Кариотипи хурўс бо XX ва мокиён бо ХУ- ишора шудааст. Дар одам роли асосиро дар муайян кардани ҷинс У-хро-мосома мебозад.

Агар дар вақти бордоршавӣ ҳуҷайратухм бо нутфаи наринаи Х-хромосомадор якҷоя шавад, он гоҳ ҷинси модина таваллуд мешавад. Ҳамин тариқ, занҳо як хромосомаи Х-ро аз падар ва як хромосомаи Х-ро аз модар гирифтаанд.

Агар ҳуҷайратухм дар вақти бордор шудан бо нутфаи наринаи У-хромосомадор якҷоя шавад, он гоҳ организми нарина инкишоф меёбад. Мард (ХУ) хромосомаи Х-ро танҳо аз модар мегирад, ки ин ба хусусияти меросгузории генҳои

хромосомаҳои ҷинсӣ вобаста аст. Меросгузории аломатҳоё генҳои онҳо дар хромосомаҳои X ё У ҷойгир буда, меросгузории ҳампайвастӣ бо ҷинс номида мешавад.

Ҳамин тариқ, генҳои бо ҷинс часпида маънои онро дорад, ки генҳояшон дар хромосомаҳои ҷинсӣ ҷойгиранд. Тақсим гаштани ин гуна генҳо дар наслҳо ба рафтори хромосо маҳои ҷинсӣ ҳангоми тақсимшавии мейозӣ ва омезиш (якҷ-

ояшави)-и онҳо дар бордоршавӣ вобаста аст. Меросгузории генҳои дар Х-хромосома ҷойгиршударо дида мебароем. Дар хотир бояд дошт, ки дар хромосомаҳои ҷинсӣ генҳое ҳам ҳастанд, ки дар пайдоиши аломатҳои ҷинсӣ иштирок надоранд, масалан, дар X-хромосомаи дрозофила генимуайянкунандаи чашми сурх, дар X-хромосомаи одам, генимуайянкунии лахтшавии хун (Н). Аллели ресессивии ин ген(h) боиси пайдоиши бемории вазнини гемофилия гардидааст. Дар ҳамин хромосома инчунин гени нобиноии ранги сурх ва сабз (далтоник), шакл ва андозаи дандонҳо, синтези баъзе ферментҳо ва ғайра ҷойгиранд.

Дар вақти зуҳуроти ҳампайвастии генҳо бо ҷинс бошад, генҳои ресессивии генотипҳо нисбат ба генҳое, ки дар хромосомаҳои аутосомӣ ҷойгиранд, дар ҳолати танҳоӣ зоҳир мешаванд. Ин гуна генҳо дар ҳамон ҳолат намоён мешаванд,

ки агар гени ресессивӣ бо X- хромосома часпида, дар организми гетерогаметӣ ҷойгир бошад. Дар кариотипи ХУ-дошта гени ресессивӣ дар Х-хромосома буда, аломати худро зоҳир мекунад, зеро X ва У хромосомаҳо бо ҳам гомолог нестанд ва дар У-хромосома аллели гени доминанти пахшкунанда дида намешавад.

Меросгузории гени ба ҷинс часпидаи далтонизм дар нақшаи зерин (дар нақша хромосомаҳои аутосомӣ нишон дода нашудаанд, чунки бо онҳо фарқияти организмҳои нарина ва модина дида намешавад) нишон дода шудааст:

Меросгузории гемофилия бошад, ҳангоми дорандаи (баранда) гени ин беморӣ будани зан ва солим будани мард дар нақшаи поён оварда шудааст:

Н-гени солими лахтшавии хун, h- гемофил, 50%-и пи- сарҳо ба бемории гемофилия гирифторанд. Гене, ки дар хромосомаи У ҷой гирифтааст, танҳо аз падар ба писар мегузарад. Ҳоло бошад, меросгузории бисёр аломатҳои мўътадил ва бемориҳо дар одам омўхта шудаанд.

Саволҳо барои санҷиш:

1. Кадом хромосомаро ҷинсӣ меноманд?
2. Кадом ҷинс гомогаметӣ ва кадом гетерогаметӣ ном дорад?
3. Часпакӣ бо ҷинс чӣ маъно дорад? Мисолҳо оред.
4. Барои чӣ аломатҳои гени ресессивии дар Х-хромосома буда зоҳир мешаванд?
5. Оид ба аломатҳои доминантӣ ва ресессивии одам мисо лҳо оред.

Истилоҳот:

1. Гаметаҳои чилликишуда – гаметаҳое, ки дар натиҷаи чилликишавӣ пайдо шудаанд.
2. Ҳампайвастӣ бо ҷинс – аломатҳое, ки генҳояшон дар хромосомаҳои ҷинсӣ ҷойгиранд, ҳампайвастӣ бо ҷинс ном доранд.
3. Гетерохромосомаҳо – хромосомаҳои ҷинсӣ, ки дар ҷинсҳо аз якдигар фарқ мекунанд.
4. Гурўҳи ҳампайвастӣ – хромосомаҳои гомологӣ, ки аллелҳои гении онҳо гурўҳи часпакиро ташкил мекунанд. Миқдори гурўҳи часпакӣ баробари миқдори хромосомаҳои гаплоидӣ аст.
5. Часпакии генҳо – генҳое, ки дар як хромосома ҷойгиранд, генҳои часпида ном доранд.