Ботаника: Китоби дарсӣ барои синфи 6 -уми мактаби таҳсилоти умумӣ

Шумо дар синфҳои 6 аз ин китоби дарсӣ таълим мегиред. Тавассути мундариҷаи китоб шумо бо номгӯи фаслу бобҳои алоҳида шинос гардида, мавзӯъҳои лозимаро бо осонӣ дарёфта метавонед.

Дар охири ҳар як мавзӯъ бо мақсади санҷиши дараҷаи фаҳмишу дониши хонандагон саволҳои ба мавзӯъ дахлдор дода шудаанд. Пеш аз саволҳо аломати гузошта шудааст.

Рақами расмҳо дар матни мавзӯъ ва дар зеррақами расмҳо бо аломати ишора карда шудааст. Расмҳо интихобан оварда шудаанд ва онҳо барои осонтар аз худ кардани мавзӯъҳо ба шумо кӯмак мерасонанд.

Дар пушти муқоваи аввал ва охири китоб чор салтанати олами органикй (зинда), пайдоиш ва инкишофи бактерияҳо, занбӯруғҳо, растаниҳо гирд оварда шудааст.

Пас аз итмоми фаслу бобҳои китоб равиши гузаронидани машғу- лиятҳои лабораторӣ дода шудааст, ки аз рӯи онҳо муаллим бо шу- моён дарсҳои лабораторӣ мегузаронад. Ин машғулиятҳои амалӣ ба шумо имкон медиҳанд, ки ба таври аёнӣ ба гуногунхелӣ ва ҷабҳаҳои гуногуни фаъолияти ҳаётии растаниҳо аз наздик шинос шуда, дар омӯзишу ҳифзи растаниҳо малакаю махорати зарурӣ ҳосил намоед.

Аз шумоён бисёр хоҳиш мекунем, ки китобро тоза нигоҳ доред ва бо он эҳтиёткорона муносибат кунед. Чунки дар оянда аз ин китоб хоҳарон ва бародарони хурдсоли шумо метавонанд истифода баранд.

Бо ҳисси миннатдорӣ таъкид мекунем, ки ба ҷуз адабиётҳои дахлдори дар барномаи таълимӣ нишон додашуда, инчунин баъзе расмҳо ва маводҳо аз китоби дарсии “Биология: растанй, бактерия, занбӯруғ, гулсанг”. М., 1992 (нашрии 23-уми русӣ, барой синфҳои 6-7), муаллифаш В.А. Корчагина, китоби номбурда, тарҷума аз нашри 20-уми русӣ, Душанбе, «Маориф», 1992, мутарҷим М. Ҳоҷиматов ва “Биология: бактерия, занбӯруғ, растанӣ”. М., 1995 (барои синфи 6), муаллифаш В.В. Пасечник мавриди истифода қарор доштанд.

МУНДАРИҶА

МУҚАДДИМЛ…………………………………………………………………………….. 7

• 1. Тасаввуроти умумй дар бораи таснифот

(намуд, авлод, оила, тартиб, синф, шӯъба)…………………….. 10

ГУРӮҲИ РАСТАНИҲО

• 2. Обсабзҳои сабзи якҳуҷайра (хламидомонада

ва хлорелла)…………………………………………………………………. 13

• 3. Обсабзҳои сабзи бисёрҳуҷайраи риштамонанд

(улотрикс, спирогира)…………………………………………………… 16

• 4. Обсабзҳои сабзи тӯдашакл (колонияшакл)……………………. 18
• 5. Обсабзҳои баҳрӣ (обсабзҳои бӯр ва сурх)……………………… 20
• 6. Аҳамияти обсабзҳо дар табиат ва хочагӣ.

Муҳофизати онҳо……. ………………………………………………….. 22

• 7. Ушнаи сабз…………………………………………………………………….. 25
• 8. Ушнаи торфӣ ва ҳосил шудани торф………………………………. 27
• 9. Сохт, ҳаёт ва аҳамияти сарахсҳо…………………………………….. 29
• 10. Сохт ва афзоиши чилбанд…………………………………………….. 31
• 11. Сарахсшаклҳои қадима ва ҳосил шудани ангиштсанг…… 33
• 12. Гуногуншаклии растаниҳои лучтухм……………………………. 35
• 13. Арча…………………………………………………………………………….. 37
• 14. Афзоиши растаниҳои лучтухм……………………………………… 40
• 15. Аҳамияти лучтухмон дар табиат ва хоҷагии халқ………….. 42
• 16. Растаниҳои пӯшидатухм (гулдор) – ҳамчун

гурӯҳи олиташкил………………………………………………………… 44

ШӮЪБАИ РАСТАНИҲОИ ПӮШИДАТУХМ

• 17. Гуногунии растаниҳои гулдор ва таснифоти онҳо…………. 46

СИНФИ РАСТАНИҲОИ ДУПАЛЛА

• 18. Оилаи чиноракҳо (чакамуғиҳо)…………………………………….. 48
• 19. Оилаи кӯкноргулҳо………………………………………………………. 50
• 20. Оилаи тутҳо…………………………………………………………………. 53
• 21. Оилаи тугмачагулҳо……………………………………………………… 55
• 22. Оилаи обнусиҳо……………………………………………………………. 57
• 23. Оилаи кадугулҳо…………………………………………………………… 59
• 24. Оилаи чилликгулҳо………………………………………………………. 63
• 25. Оилаи настараниҳо ……………………………………………………… 67
• 26. Оилаи лӯбиёиҳо……………………………………………………………. 72
• 27. Оилаи ангур…………………………………………………………………. 75
• 28. Оилаи чатргулҳо…………………………………………………………… 77
• 29. Оилаи лабгулҳо…………………………………………………………….. 80
• 30. Оилаи авранҷиҳо………………………………………………………….. 83
• 31. Оилаи мураккабгулҳо…………………………………………………… 87

СИНФИ РАСТАНИҲОИ ЯКПАЛЛА

• 32. Оилаи пиёзгулон………………………………………………………….. 91
• 33. Оилаи занбақиҳо………………………………………………………….. 94
• 34. Оилаи хӯшадорон…………………………………………………………. 96
• 35. Мухофизати растаниҳои гулдори нодир ва нест- шудаистода, ки ба “Китоби Сурхи Точикистон” дохил карда шудаанд 101

РАСТАНИҲОИ КИШОВАРЗЙ

• 36. Пайдоиши растаниҳои мазрӯӣ…………………………………….. 105
• 37. Гандум – яке аз зироатҳои муҳим………………………………… 108
• 38. Ҷуворимакка – растании хӯрокӣ, техникӣ ва хӯроки чорво………… 110

• 39. Шолӣ – зироати мазрӯии қадима………………………………… 112
• 40. Пахта – боигарии асосии Тоҷикистон………………………….. 114
• 41. Картошка – зироати муҳими хӯрокӣ, техникӣ

ва хӯроки чорвост………………………………………………………. 117

• 42. Растаниҳои сабзавотии Тоҷикистон……………………………. 120
• 43. Зироатҳои полизии Тоҷикистон………………………………….. 123
• 44. Растаниҳои мевадиҳандаи Тоҷикистон……………………….. 125

ИНКИШОФИ ОЛАМИ НАБОТОТ

• 45. Гуногунии растаниҳо ва пайдоиши онҳо…………………….. 129
• 46. Марҳилаҳои асосии инкишофи олами иаботот……………. 133
• 47. Ҳукмронии пӯшидатӯхмон дар замони ҳозира……………. 136
• 48. Таъсири фаъолияти хоҷагидории инсон ба олами растаниҳо……138

БАКТЕРИЯҲО, ЗАНБУРУГҲО, ГУЛСАНГҲО

• 49. Сохт ва фаъолияти ҳаётии бактерияҳо………………………… 140
• 50. Паҳншавии бактерияҳо дар ҳаво, об ва хок………………….. 143
• 51. Ахамияти бактерияҳо дар табиат ва зиндагонии инсон…………… 146

• 52. Бактерияҳои………………………………………………… касалиангез… 148
• 53. Тавсифи умумии занбӯруғҳо. Занбӯруғҳои телпакчадор………….151

• 54. Занбӯруғҳои пӯпанак…………………………………………………. 157
• 55. Занбӯруғи хамиртуруш. Сохт ва аҳамияти он

дар хоҷагии халк………………………………………………………… 159

• 56. Занбӯруғҳои паразит…………………………………………………. : 161
• 57. Гулсангҳо. Шаклҳои ҳаётии онҳо……………………………… 164
• 58. Сохти анатомии гулсангҳо. Симбиоз. Роли гулсангҳо дар табиат ва хоҷагӣ….. 166

РАСТАНЙ ВА МУҲИТИ АТРОФ

• 59. Ҷамоаи наботот ва гуногуншаклии онҳо……………………… 169
• 60. Сохти ҷамоаи растаниҳо……………………………. ’…………….. 177
• 61. Ивазшавии ҷамоаи наботот…………………………………………. 179
• 62. Флора ва пӯшиши наботот………………………………………….. 181
• 63. Таъсири омилҳои табиат ба ҷамоаи наботот……………….. 183
• 64. Таъсири ҷамоаи наботот ба мухити атроф…………………… 188

ТАЧРИБАҲОИ ЛАБОРАТОРӢ……………………………………………….. 191

МУҚАДДИМА

Чи тавре ки маълум аст, Олами наботот хеле бой, рангин ва фавқулодда гуногунхел аст. Чунин гуногуннамудӣ, гуногуншаклӣ ва тағйирпазирии растанихо тасодуфӣ набуда, вай ба тағйирёбӣ ва дигаргуншавии шароитҳои муҳити зисти растаниҳо зич алоқаманд мебошад.

Аз рӯи сохт ва шаклҳои ҳаётиашон растаниҳои дараҷаи паст сохти ниҳоят содда доранд ва ҷисми (танаи) онҳо ба узвҳои махсус- ташаккулёфтаи рушду нумӯӣ ҷудо намешаванд. Масалан, бакте- рияҳо фақат сохти ҳуҷайрагӣ дошта, пластид ва ядро надоранд. Занбӯруғҳо бошанд, агарчи баъзе аломатҳои ба ҳуҷайраҳои ҳай- вонот ва растаниҳо монанд дошта бошанд ҳам, инчунин боз аломатҳои махсусе доранд, ки танҳо ба худй онхо хос аст. Гулсангҳо – организмҳои зиндаи симбиотикие мебошанд, ки танаи онҳо аз ҳуҷайраҳои (гифҳои) занбӯруғӣ ва обсабзӣ ташаккул ёфтааст. Шумо дар мавзӯъҳои дарсҳои оянда ба сохту фаъолияти ҳаётии онҳо муфассал шинос хоҳед шуд.

Дар растаниҳои дараҷаи олӣ танаи (ҷисм ё пояи) онҳо ба узвҳои алоҳидаи нағзинкишофёфта – реша, поя, барг ва дигар узвҳо ҷудо шудаанд, ки ҳар кадоми онҳо дар растании том вазифаи муайяне- ро иҷро мекунанд.

Дар рӯи Замин тақрибан 250 ҳазор намуди растаниҳои гулдор ё пӯшидатухм мавҷуд асг. Дар онҳо гул ва мева бо тухмаш ҳосил ме- шавад. Ин узвҳо барои давом додани насли растанӣ хизмат карда, тавассути ин узвхо афзоиш ва паҳншавии онҳо амалӣ мегардад.

Чи тавре ки ҳангоми омӯзиши фанни ботаника дар синфи 5-ум медонед, яке аз хусусиятҳои муҳиму асосӣ ва фарқкунандаи раста- ниҳои гулдор дар онҳо мавҷуд будани гул мебошад. Хусусияти дигар – пӯшидатухмии онҳост. Зеро, дар онҳо тухммугҷа ҳатман дар дохили ғӯраки мевадон ҳосил мешавад ва бо гузашти муайяни вақт ғӯрак ба мева, тухммуғҷа бошад, ба тухм табдил ме- ёбад. Ҳамин тавр, тухм ҳамеша дар дохили мева пинҳон аст. Би- нобар он растанихои гулдорро бо ибораи дигар растаниҳои пӯши- датухм низ меноманд.

Шаклҳои ҳаётии растаниҳои гулдор гуногун мебошад. Онҳо дар шакли дарахт, бутта, нимбутта ва алаф вомехӯранд. Ҳамаи раста- ниҳои дарахтӣ ва буттагӣ бисёрсолаанд. Растанихои алафӣ яксо- ла, дусола ва бисёрсола мешаванд.

Бояд қайд кард, ки ба сершуморӣ ва бисёрнамудии растанихои гулдор нигох накарда, дар тӯли таърихи тӯлонии соҳаи кишоварзӣ микдори каме аз онҳо дар ҳайси (шакли) растаниҳои мазрӯӣ мав- риди истифода карор доранд.

Азбаски набототи худрӯй ва мазрӯӣ дар шароитҳои гуногун нашъунамо мекунанд, онҳо аз якдигар бо бисёр сифату хусусиятҳои хосаашон фарқ мекунанд. Меваи растаниҳои мазрӯӣ (ки бо дахо- лати бевоситаи инсон ба вуҷуд оварда шудаанд), одатан, хеле калонандоза, бомазза, хушҳазмшаванда ва серҳосил мебошад. Дар навбати худ растаниҳои худрӯй аз рӯи хусусиятхои пешпазакӣ (зуд- пазакӣ), дарозумрӣ ва ба шароитҳои номусоиди муҳити зист то- бовар буданашон аз растаниҳои мазрӯӣ фарқ мекунанд.

Аз рӯи қонуну қоидаҳои таснифотӣ (систематикӣ) шӯъбаи рас- танихои гулдорро ба синфи растаниҳои дупаллатухм ва якпалла- тухм ҷудо мекунанд. Чунин растаниҳо, аз қабили пахта, лӯбиё, нахӯд, каду, бодиринг, тарбуз, лаблабу, себ, гелос, зардолу ва ғай- раҳо ба растаниҳои дупаллатухм тааллуқ доранд. Ба растаниҳои якпаллатухм гандум, ҷав, арзан, ҷуворимакка, пиёз, лола, савсан ва ғайраҳо дохил мешаванд. Умуман, растаниҳои дупаллатухм нис-’ бат ба растаниҳои якпаллатухм тақрибан чор маротиба зиёдта- ранд.

Бамаврид аст қайд купем, ки дар омӯзишу тадқиқот ва таснифо- ти набототи Тоҷикистон саҳми олимон ва таҳқиқотчиёни Инсти- тути ботаникаи Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки соли 1941 таъсис дода шудааст, хеле калон ва назаррас аст. Бо роҳба- рии бевоситаи набототшиноси маъруф П.Н. Овчинников таҳия ва нашри асари бисёрҷилдаи «Флораи Тоҷикистон» дар соли 1937 оғоз гардид. Дар солхои минбаъда ин асари пурарзиш дар ҳаҷми 10 ҷилд аз чоп баромад ва дастраси аҳли илм гардид. Дар навишту тайёр кардани асари бисёрҷилдаи гаронбахо, ки дар он оид ба 4513 намуди растаниҳои спораовар, тухмдор ва гулдори ватанамон маъ- лумотҳои дақиқи ботаникию таснифотӣ гирд оварда шудааст, саҳм ва хизматҳои шоёни олимони волоихтисос – М.Р. Расуло- ва, С.Ю. Юнусов, А.П. Чукавина, Г.Ф. Кочкарева, Г.К. Кинзи- каева, Л.Н. Абдусаломова, Б.А. Шарипова ва дигарон бағоят калон ва шоистаи таҳсин аст. Ин тадқиқотҳои пурарзиш имкон доданд, ки 170 намуди нави растаниҳо кашф шуда, зиёда аз 200 намуди растаниҳо, ки ба онҳо хавфи нобудшавӣ тахдид мекунад, ба «Китоби Сурхи Тоҷикистон» дохил карда шаванд.

Флораи растаниҳои спорадори Тоҷикистон низ хеле бою ҷоли- би диққат мебошад. Таҳқиқу таҳлилҳои бомароми илмӣ имкон доданд, ки дар ҳудуди Тоҷикистон тақрибан 2200 намуди обсабзхо, 2000 намуди занбӯруғҳо, зиёда аз 300 намуди гулсангҳо ва 400 намуди ушнаҳо ба кайд гирифта шуда, аз ҷихати ботаникӣ пурра тасниф карда шаванд. Дар ин ҷабҳа месазад саҳму хидматхои пурарзиши олимони варзида У.К. Маматқулов, Г.А. Шмелев, И. Қудратов ва дигаронро махсус қайд кунем.

Дар охир мебояд қайд’ кард, ки дар пешбурд, омӯзиш ва тадқи- қоти бисёр ҷабҳаҳои мухталифи таҳқиқоти ботаникӣ ва коркарди роҳҳои оқилона истифода бурдани набототи кишварамон саҳму хидматҳои шоёни чунин олимони маъруф, аз қабили О. Федченко, В.Л. Комаров, Н.Ф. Гончаров, К.В. Станюкович, Ю.С. Григорев, Иконников С-С., В.И. Запрягаева, Р.В. Камелин, Б.М. Комаров, О.Ш. Шукуров, М.И. Исмоилов, М. Ҳоҷиматов ва дигарон хеле калон ва назаррас аст.